Barzani’nin sonuncu maksadı ne
Kuzey Irak Bölgesel Kürt İdaresinin anayasasına göz atıldığında giriş kısmında göze çarpan birinci şey Kürtlerin kendisini, kendi yazgısını tayin hakkına sahip esaslı geçmişi olan bir ulus olarak görmeleridir. Giriş kısmında Kürtlerin kendi haklarını arayış sürecini söylemektedir. Irak Kürtleri self-determinasyon hakkını 14 unsurluk Wilson Prensiplerine dayandırmaktadırlar. İkinci olarak Sevr Antlaşmasının 62 ve 64 nolu unsurlarına nazaran bu hakkı kullanacakken haksızlığa uğrayarak bağımsızlıklarının ellerinden alındığını söz etmektedirler. Onlara bakılırsa Sevr Antlaşması Kürtlerin özgürlüğünü sağlayan bir antlaşmaydı ve kendi memurlarını atayabiliyor, istedikleri üzere eğitimde, hukukta Kürt lisanını konuşabiliyorlardı. Lakin haksızlığa uğradıklarını belirtiyorlar. Anayasanın giriş kısmında Sevr daha sonrası periyot şu biçimde aktarılmaktadır:
IRAK ANAYASASI VE BM MÜDAHALESİ
“Irak Milletler Cemiyeti kabul edilirken, Irak’ın bir açıklama yapması kaide koşulmuştu ve Irak bu açıklamayı 30 Mayıs 1932 yılında yaptı. Kelam konusu açıklama bir dizi memleketler arası yükümlülüğü kapsamakta ve Kürtlerin haklarına ait olarak, kelamı edilen açıklamanın 10. unsuruna göre, Milletler Cemiyeti üyelerinin çoğunluk oyu olmaksızın Irak’ın tek başına ne iptal edebileceği ne de düzeltebileceği bir ekip teminatlar sağlamaktadır. Bu yükümlülükler Birleşmiş Milletler örgütüne aktarılmıştır ve günümüzde hala yürürlüktedir. 1958 yılında çıkarılan Irak Cumhuriyeti süreksiz Anayasası’nın 3. hususunda Arapların ve Kürtlerin Irak devletinin ortak sahipleri oldukları belirtilmiş ve akabinde, 11 Mart 1970 yılında, Kürt liderliği ile Irak hükümeti içinde, Irak Kürdistan bölgesinde, Irak’taki anayasal haklar mucibince Kürtlere özerklik tanıyan bir muahedeye varılmıştır. Buna karşın, sonrasındasındaki Irak hükümetleri, Irak’ın Kürtler karşısındaki bu yükümlülüklerini göz arkası etmişler ve bunun yerine, her türlü siyasal ve askeri tekniği kullanarak, ırkçı ve şovenist bir etnik paklık ve yıkım siyaseti yürütmüşlerdir. BM Güvenlik Kurulu, ikinci Körfez Savaşı’nın akabinde, 5 Nisan 1991 tarihinde, Müttefikler tarafınca Kürtlere Güvenlikli Bölge kurulmasını öngoren 688 sayılı sonucu oylarını ve bu biçimdece Kürtleri uğursuz bir gelecekten korumuştur. Bu imkandan faydalanan Kürtler, 19 Mayıs 1992 tarihinde birinci parlamentolarını seçerek Kürdistan Bölgesel Hükümetini kurmuşlardır. Irak Kürdistan’ı Ulusal Meclisi’nin, yani “Parlamento”nun ortak oyuyla, Kürdistan bölgesinin halkı, Irak hükümeti ile gelecekte kuracağı anayasal bağın çeşidini tercih etme konusundaki hakkını kullanmış ve bu vesileyle Irak Hükümeti’nin anayasal temeli olarak federalizmde karar kılmıştır; bu karara bakılırsa, Irak Kürdistan Bölgesi, Irak Federal Cumhuriyeti’nin gelecekteki bölgelerinden biri olacaktır.”
KUZEY IRAK ÖZERK KÜRT BÖLGESİ ANAYASASI VE TÜRKMENLER
Anayasaya bakılırsa; Husus 1:Kürdistan Bölgesi, Federal Irak Cumhuriyeti’nin bir bölgesi olarak, epey partili, demokratik, parlamenter ve cumhuriyetçi bir siyasal sisteme sahip olacaktır. Husus 2 : Kürdistan Bölgesi, 1970 öncesindeki hudutlarıyla Kerkük, Süleymaniye ve Erbil Vilayetlerinden, Duhok Vilayerinden ve yanı sıra Aqra, Şeikhan(Şexan), Sincar bölgelerinden, Ninova Vilayerindeki Zimar alt-bölge-sinden, Diyala Vilayetindeki Xanıqın ve Mandalı bölgelerinden ve El-Wasit Vilayetindeki Badra bölgesinden oluşur. Husus 4: Kürdistan Bölgesinin halkı Kürtlerden ve Türkmen, Asuri, Keldani ve Arap ulusal azınlıklarından oluşur ve bu Anayasa kelam konuşu azınlıkların haklarım tanır.
Lakin bu proseste Irak Kürt Bölgesel İdaresinin Türkmenlere yönelik fazlaca da demokrat olmayacak yaklaşımlarının olduğunu söyleyebiliriz. İki etnik küme içindeki alakaların çoğunlukla çatışmacı bir tabiata sahip olduğu, lakin bu çatışmacı seyrin ne zamansal ne de mekânsal olarak homojen bir yayılım gösterdiğini söz edebiliriz. Bilhassa 2003 daha sonrası bölgede sık sık Kürt ve Türkmenler çatışmaktadır. Irak Kürtleri Kerkük üzere ihtilaflı bölgelerde hâlâ hak argüman etmektedir. Birebir biçimde Türkmenler de geri adım atmamaktadır. Türkmenler Kerkük için başka bir özerk bölge talep etmektedirler. Kürtler ise Kerkük’ü başşehir yapmakta ısrar etmektedir.
Unsur 8/3’e göre Türkmence eğitim ve kültür lisanı olarak kalırken Kürtçe resmi lisan olarak kabul edilmektedir. Lakin Türkmen tarafının ağır baskısı ile IKBY’de Türkmence resmi lisan olarak kabul edildi. Kürt idaresi daha fazla karşı tarafı tahrik etmemek için isteksizce de olsa bu durumu kabul etmek zorunda kaldı. Ayrıyeten Süryanice’de eğitim ve kültür lisanı olarak tanındı.
BARZANİLERİN LAİKLİK SORUNU
Unsur 9/2: Bayanlar erkeklerle tam bir eşitliğe sahip olacaklardır. Lakin bilhassa Barzani’nin 4 eşliliğe cevaz veren hali da bilinmektedir ötürüsıyla feodal gerilikten kurtulamamış bir ülke olarak IKBY’yi tasvir edebiliriz.
Unsur 35/1 Meclisi üyelerinin 2/3 çoğunluğu ile kendisini feshedebilir. IKBY’de Devlet liderinin kolaylıkla meclisi fesih etmesi zordur. Bu federal idare ismine olumlu bir prosestir.
Anayasa, federalizm unsuruna uygun olarak Federal Yüksek Mahkeme ile ilgili 90, 91, 92, 93 ve 94. hususlarda çeşitli kararlar getirmiştir. Anayasa’nın 92. unsurunun 1. fıkrasına göre Federal Yüksek Mahkeme mali ve idari bakımından bağımsız bir kurumdur. Yani bağımsız hukukî kişiliğe sahiptir. Mahkeme’nin üyeleri yüksek yargı heyeti tarafınca belirlenir. “Lakin mahkemenin üyeleri İslam fıkıh ve hukuk uzmanlarından oluşmalıdır.” IKBY’nin ne kadar laik bir ülke olduğu bu son hususla tartışmalı olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü Federal Yüksek Mahkemenin bakılırsavleri şunlardır:
Federal Yüksek Mahkeme’nin yetkileri 93. unsurda şöyle düzenlenmiştir; • Yürürlükte bulunan yasa ve yönetmenliklerin anayasaya uygunluğunu denetler. • Anayasadaki kararların yorumunu yapar. • Federal kanunların ve federal otorite tarafınca uygulamaya konulan karar, direktörlük, talimat ve buyrukların uygulanmasından kaynaklanan sıkıntıları karara bağlar. Bakanlar konseyi, ilgili şahıslar ve oburlarının mahkemeye direkt itiraz hakkı yasal garanti altındadır. • Federal hükümet ile bölgesel hükümetler, vilayetler, belediyeler ve lokal yönetimleri içindeki uyuşmazlıkları karara bağlar. • Bölgesel hükümetler yahut vilayetler içinde uyuşmazlıkları karara bağlar, • Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Bakanlara yöneltilen suçlamaları karara bağlar. Bu konu bir maddeyle düzenlenir. • Millet Meclisi için yapılan genel seçimlerin sonuçlarını onaylar. • Federal yargı ile bölgelerin ve bir bölgeye dâhil olmayan vilayetlerin yargı organları içinde misyon alanları konusunda ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkları karara bağlar. • Bölgeler ve bir bölgeye dâhil olmayan vilayetlerin yargı organları içinde bakılırsav alanları konusunda ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkları karara bağlar
Kaynakça
https://bianet.org/bianet/siyaset/13916-irak-kurdistan-bolgesi-anayasasi-taslagi Son Erişim Tarihi: 31.01.2022
Tunahan Yıldız, “Modern Irak’ta Kürt-Türkmen İlişkileri”, Avrasya Etüdleri, 54/2018-2, s. 95-120.
Adil Sakran Zine el Abdin, “Birleşik Devlet Modeli Olarak Irak Uygulaması”.
Dr. Öğr Üyesi Girayalp Karakuş
ALINTIDIR
Kuzey Irak Bölgesel Kürt İdaresinin anayasasına göz atıldığında giriş kısmında göze çarpan birinci şey Kürtlerin kendisini, kendi yazgısını tayin hakkına sahip esaslı geçmişi olan bir ulus olarak görmeleridir. Giriş kısmında Kürtlerin kendi haklarını arayış sürecini söylemektedir. Irak Kürtleri self-determinasyon hakkını 14 unsurluk Wilson Prensiplerine dayandırmaktadırlar. İkinci olarak Sevr Antlaşmasının 62 ve 64 nolu unsurlarına nazaran bu hakkı kullanacakken haksızlığa uğrayarak bağımsızlıklarının ellerinden alındığını söz etmektedirler. Onlara bakılırsa Sevr Antlaşması Kürtlerin özgürlüğünü sağlayan bir antlaşmaydı ve kendi memurlarını atayabiliyor, istedikleri üzere eğitimde, hukukta Kürt lisanını konuşabiliyorlardı. Lakin haksızlığa uğradıklarını belirtiyorlar. Anayasanın giriş kısmında Sevr daha sonrası periyot şu biçimde aktarılmaktadır:
IRAK ANAYASASI VE BM MÜDAHALESİ
“Irak Milletler Cemiyeti kabul edilirken, Irak’ın bir açıklama yapması kaide koşulmuştu ve Irak bu açıklamayı 30 Mayıs 1932 yılında yaptı. Kelam konusu açıklama bir dizi memleketler arası yükümlülüğü kapsamakta ve Kürtlerin haklarına ait olarak, kelamı edilen açıklamanın 10. unsuruna göre, Milletler Cemiyeti üyelerinin çoğunluk oyu olmaksızın Irak’ın tek başına ne iptal edebileceği ne de düzeltebileceği bir ekip teminatlar sağlamaktadır. Bu yükümlülükler Birleşmiş Milletler örgütüne aktarılmıştır ve günümüzde hala yürürlüktedir. 1958 yılında çıkarılan Irak Cumhuriyeti süreksiz Anayasası’nın 3. hususunda Arapların ve Kürtlerin Irak devletinin ortak sahipleri oldukları belirtilmiş ve akabinde, 11 Mart 1970 yılında, Kürt liderliği ile Irak hükümeti içinde, Irak Kürdistan bölgesinde, Irak’taki anayasal haklar mucibince Kürtlere özerklik tanıyan bir muahedeye varılmıştır. Buna karşın, sonrasındasındaki Irak hükümetleri, Irak’ın Kürtler karşısındaki bu yükümlülüklerini göz arkası etmişler ve bunun yerine, her türlü siyasal ve askeri tekniği kullanarak, ırkçı ve şovenist bir etnik paklık ve yıkım siyaseti yürütmüşlerdir. BM Güvenlik Kurulu, ikinci Körfez Savaşı’nın akabinde, 5 Nisan 1991 tarihinde, Müttefikler tarafınca Kürtlere Güvenlikli Bölge kurulmasını öngoren 688 sayılı sonucu oylarını ve bu biçimdece Kürtleri uğursuz bir gelecekten korumuştur. Bu imkandan faydalanan Kürtler, 19 Mayıs 1992 tarihinde birinci parlamentolarını seçerek Kürdistan Bölgesel Hükümetini kurmuşlardır. Irak Kürdistan’ı Ulusal Meclisi’nin, yani “Parlamento”nun ortak oyuyla, Kürdistan bölgesinin halkı, Irak hükümeti ile gelecekte kuracağı anayasal bağın çeşidini tercih etme konusundaki hakkını kullanmış ve bu vesileyle Irak Hükümeti’nin anayasal temeli olarak federalizmde karar kılmıştır; bu karara bakılırsa, Irak Kürdistan Bölgesi, Irak Federal Cumhuriyeti’nin gelecekteki bölgelerinden biri olacaktır.”
KUZEY IRAK ÖZERK KÜRT BÖLGESİ ANAYASASI VE TÜRKMENLER
Anayasaya bakılırsa; Husus 1:Kürdistan Bölgesi, Federal Irak Cumhuriyeti’nin bir bölgesi olarak, epey partili, demokratik, parlamenter ve cumhuriyetçi bir siyasal sisteme sahip olacaktır. Husus 2 : Kürdistan Bölgesi, 1970 öncesindeki hudutlarıyla Kerkük, Süleymaniye ve Erbil Vilayetlerinden, Duhok Vilayerinden ve yanı sıra Aqra, Şeikhan(Şexan), Sincar bölgelerinden, Ninova Vilayerindeki Zimar alt-bölge-sinden, Diyala Vilayetindeki Xanıqın ve Mandalı bölgelerinden ve El-Wasit Vilayetindeki Badra bölgesinden oluşur. Husus 4: Kürdistan Bölgesinin halkı Kürtlerden ve Türkmen, Asuri, Keldani ve Arap ulusal azınlıklarından oluşur ve bu Anayasa kelam konuşu azınlıkların haklarım tanır.
Lakin bu proseste Irak Kürt Bölgesel İdaresinin Türkmenlere yönelik fazlaca da demokrat olmayacak yaklaşımlarının olduğunu söyleyebiliriz. İki etnik küme içindeki alakaların çoğunlukla çatışmacı bir tabiata sahip olduğu, lakin bu çatışmacı seyrin ne zamansal ne de mekânsal olarak homojen bir yayılım gösterdiğini söz edebiliriz. Bilhassa 2003 daha sonrası bölgede sık sık Kürt ve Türkmenler çatışmaktadır. Irak Kürtleri Kerkük üzere ihtilaflı bölgelerde hâlâ hak argüman etmektedir. Birebir biçimde Türkmenler de geri adım atmamaktadır. Türkmenler Kerkük için başka bir özerk bölge talep etmektedirler. Kürtler ise Kerkük’ü başşehir yapmakta ısrar etmektedir.
Unsur 8/3’e göre Türkmence eğitim ve kültür lisanı olarak kalırken Kürtçe resmi lisan olarak kabul edilmektedir. Lakin Türkmen tarafının ağır baskısı ile IKBY’de Türkmence resmi lisan olarak kabul edildi. Kürt idaresi daha fazla karşı tarafı tahrik etmemek için isteksizce de olsa bu durumu kabul etmek zorunda kaldı. Ayrıyeten Süryanice’de eğitim ve kültür lisanı olarak tanındı.
BARZANİLERİN LAİKLİK SORUNU
Unsur 9/2: Bayanlar erkeklerle tam bir eşitliğe sahip olacaklardır. Lakin bilhassa Barzani’nin 4 eşliliğe cevaz veren hali da bilinmektedir ötürüsıyla feodal gerilikten kurtulamamış bir ülke olarak IKBY’yi tasvir edebiliriz.
Unsur 35/1 Meclisi üyelerinin 2/3 çoğunluğu ile kendisini feshedebilir. IKBY’de Devlet liderinin kolaylıkla meclisi fesih etmesi zordur. Bu federal idare ismine olumlu bir prosestir.
Anayasa, federalizm unsuruna uygun olarak Federal Yüksek Mahkeme ile ilgili 90, 91, 92, 93 ve 94. hususlarda çeşitli kararlar getirmiştir. Anayasa’nın 92. unsurunun 1. fıkrasına göre Federal Yüksek Mahkeme mali ve idari bakımından bağımsız bir kurumdur. Yani bağımsız hukukî kişiliğe sahiptir. Mahkeme’nin üyeleri yüksek yargı heyeti tarafınca belirlenir. “Lakin mahkemenin üyeleri İslam fıkıh ve hukuk uzmanlarından oluşmalıdır.” IKBY’nin ne kadar laik bir ülke olduğu bu son hususla tartışmalı olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü Federal Yüksek Mahkemenin bakılırsavleri şunlardır:
Federal Yüksek Mahkeme’nin yetkileri 93. unsurda şöyle düzenlenmiştir; • Yürürlükte bulunan yasa ve yönetmenliklerin anayasaya uygunluğunu denetler. • Anayasadaki kararların yorumunu yapar. • Federal kanunların ve federal otorite tarafınca uygulamaya konulan karar, direktörlük, talimat ve buyrukların uygulanmasından kaynaklanan sıkıntıları karara bağlar. Bakanlar konseyi, ilgili şahıslar ve oburlarının mahkemeye direkt itiraz hakkı yasal garanti altındadır. • Federal hükümet ile bölgesel hükümetler, vilayetler, belediyeler ve lokal yönetimleri içindeki uyuşmazlıkları karara bağlar. • Bölgesel hükümetler yahut vilayetler içinde uyuşmazlıkları karara bağlar, • Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Bakanlara yöneltilen suçlamaları karara bağlar. Bu konu bir maddeyle düzenlenir. • Millet Meclisi için yapılan genel seçimlerin sonuçlarını onaylar. • Federal yargı ile bölgelerin ve bir bölgeye dâhil olmayan vilayetlerin yargı organları içinde misyon alanları konusunda ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkları karara bağlar. • Bölgeler ve bir bölgeye dâhil olmayan vilayetlerin yargı organları içinde bakılırsav alanları konusunda ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkları karara bağlar
Kaynakça
https://bianet.org/bianet/siyaset/13916-irak-kurdistan-bolgesi-anayasasi-taslagi Son Erişim Tarihi: 31.01.2022
Tunahan Yıldız, “Modern Irak’ta Kürt-Türkmen İlişkileri”, Avrasya Etüdleri, 54/2018-2, s. 95-120.
Adil Sakran Zine el Abdin, “Birleşik Devlet Modeli Olarak Irak Uygulaması”.
Dr. Öğr Üyesi Girayalp Karakuş
ALINTIDIR