Sanat, kültür ve medeniyeti ebedi kılar. Binlerce mabedin yıkıma uğradığı süreçte ayakta kalan Hacı Edhem Beyefendi Camii’nin kalem işleri bir kanaviçe üzere ilmek ilmek göz ışığı ile işlenmişti. Hacı Edhem Beyefendi bu camiyi sanat ve estetik anlayıştan mahrum olarak inşa etmiş olsaydı, babasından miras bu cami Enver Hoca’nın hışmına uğramaktan kurtulur muydu?
Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak – Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Öğretim Üyesi
Avrupa ve Balkanlar’ın en esaslı uluslarından olan Arnavutlar, 1517’den 1912’ye kadar Osmanlı devleti çatısı altında idi. Türk-Arnavut ortak tarihini yansıtan epey sayıda eser ortasında Tiran’ın merkezindeki İskender Beyefendi Meydanı’nda Osmanlı zamanından kalan iki eser dikkat caziptir. Meydandaki müze, bakanlık binaları, Opera Binası ve İskender Beyefendi heykeli üzere anıtsal özellik taşıyan ögeler ortasında 1793’te üretimine başlanan Hacı Edhem Beyefendi Camii ile 1822 yılında temeli atılan Saat Kulesi farklı bir ehemmiyete sahiptir. O denli ki Tiran Belediyesi’nin ambleminde banisi Hacı Ethem Beyefendi olan Tiran Saat Kulesi bulunmaktadır.
Edhem Beyefendi Camii hakkındaki ayrıntıları yapıttaki Osmanlıca kitabeler ve süslemeleri yapan sanatkarların kayıtlarından öğrenmek mümkün. Yapıtın temelini atan Hacı Edhem Bey’in babası Molla Bey’dir. Molla Beyefendi 1808’de vefat edince oğlu Hacı Edhem Beyefendi 1822-23’de caminin imalini tamamlamıştır. Yapıtın değer biçilmez süslemeleri farklı vakit içinderda, farklı sanatkarlara aittir. Caminin mimarisi Osmanlı Türk mimarisi özellikleri taşımakla birlikte, usta sanatkarların elinden çıkan kalem işi renkli bezemeler Balkanlar’da görülen estetik anlayışın benzersiz eserleridir. Cami ortasında kubbeyi taşıyan kemerlerde ve camii haricinde son cemaat mahallinde görünüm fotoğrafları bulunmaktadır. Bu görüntüler ortasında ikili minareli cami İstanbul’un siluetinden bir kesit üzeredir. bu biçimdelikle Tiran ve İstanbul içindeki gönül bağı resmedilmiştir.
YAPITI YAŞATAN OLAĞANÜSTÜ SANAT
1908 yılında doğan ve 1944 yılında Arnavutluk Başbakanı, akabinde da Arnavutluk Sosyalist Halk Cumhuriyeti önderi olarak ülkenin mukadderatını eline alan Enver Hoca 11 Nisan 1985’te ölmüştü. Ancak onun koyduğu komünist ve ateist anlayış 8 Aralık 1990 tarihine kadar devam etti. Ülke, birinci resmi ateist devlet teziyle, insanları dinden büsbütün soyutlama siyasetlerini bitirene kadar binlerce cami ve mescit yıkıldı. Fakat bugün, bu yıkımdan kurtulmayı başaran Hacı Ethem Beyefendi Camii üzere bir elin parmakları kadar az sayıdaki eser, Arnavut ulusunun bağrında yaşamayı başarırken, 41 yıl boyunca ülkeyi yöneten Enver Hoca’dan kalan kayda bedel bir eser bulunmamaktadır. 1991 yılından itibaren demokratikleşme yolunda atılan başarılı adımlar Arnavutluk’un her bakımdan gelişmesine katkı vermektedir.
TİKA’NIN BAŞARISI
Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak – Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Öğretim Üyesi
Avrupa ve Balkanlar’ın en esaslı uluslarından olan Arnavutlar, 1517’den 1912’ye kadar Osmanlı devleti çatısı altında idi. Türk-Arnavut ortak tarihini yansıtan epey sayıda eser ortasında Tiran’ın merkezindeki İskender Beyefendi Meydanı’nda Osmanlı zamanından kalan iki eser dikkat caziptir. Meydandaki müze, bakanlık binaları, Opera Binası ve İskender Beyefendi heykeli üzere anıtsal özellik taşıyan ögeler ortasında 1793’te üretimine başlanan Hacı Edhem Beyefendi Camii ile 1822 yılında temeli atılan Saat Kulesi farklı bir ehemmiyete sahiptir. O denli ki Tiran Belediyesi’nin ambleminde banisi Hacı Ethem Beyefendi olan Tiran Saat Kulesi bulunmaktadır.
Edhem Beyefendi Camii hakkındaki ayrıntıları yapıttaki Osmanlıca kitabeler ve süslemeleri yapan sanatkarların kayıtlarından öğrenmek mümkün. Yapıtın temelini atan Hacı Edhem Bey’in babası Molla Bey’dir. Molla Beyefendi 1808’de vefat edince oğlu Hacı Edhem Beyefendi 1822-23’de caminin imalini tamamlamıştır. Yapıtın değer biçilmez süslemeleri farklı vakit içinderda, farklı sanatkarlara aittir. Caminin mimarisi Osmanlı Türk mimarisi özellikleri taşımakla birlikte, usta sanatkarların elinden çıkan kalem işi renkli bezemeler Balkanlar’da görülen estetik anlayışın benzersiz eserleridir. Cami ortasında kubbeyi taşıyan kemerlerde ve camii haricinde son cemaat mahallinde görünüm fotoğrafları bulunmaktadır. Bu görüntüler ortasında ikili minareli cami İstanbul’un siluetinden bir kesit üzeredir. bu biçimdelikle Tiran ve İstanbul içindeki gönül bağı resmedilmiştir.
YAPITI YAŞATAN OLAĞANÜSTÜ SANAT
- Cetlerimiz yaptığımız işi hoş yapmak ve muvaffakiyetle sonuçlandırmak için şu biçimde demiştir: “Bir mıh bir nal kurtarır; bir nal bir at; bir at bir er; bir er bir cenk; bir cenk bir vatan kurtarır”. Hacı Edhem Beyefendi Camii bu atasözünün ne kadar yanlışsız olduğunu kanıtlayan bir şaheserdir. Şayet Edhem Beyefendi bu yapıtı olağanüstü kılan ahşap materyalleri ihtimamla seçmese, sanatkarlar tüm yüzeyleri dantel üzere işleyip bir kuyumcu titizliği ve itinasıyla rengarenk süslemelerle bezemeseydi, camii bugüne kadar yaşar mıydı?
- Sanat, kültür ve medeniyeti ebedi kılar. Binlerce mabedin yıkıma uğradığı süreçte ayakta kalan Hacı Edhem Beyefendi Camii’nin kalem işleri bir kanaviçe üzere ilmek ilmek göz parıltısı ile işlenmişti. Şayet Hacı Edhem Beyefendi bu camiyi sanat ve estetik anlayıştan mahrum olarak inşa etmiş olsaydı, babasından miras kalan camiyi tamamlama vazifesini tez ederek özensiz halde yerine getirmiş olsaydı, bu camii Enver Hoca’nın hışmına uğramaktan kurtulur muydu?
1908 yılında doğan ve 1944 yılında Arnavutluk Başbakanı, akabinde da Arnavutluk Sosyalist Halk Cumhuriyeti önderi olarak ülkenin mukadderatını eline alan Enver Hoca 11 Nisan 1985’te ölmüştü. Ancak onun koyduğu komünist ve ateist anlayış 8 Aralık 1990 tarihine kadar devam etti. Ülke, birinci resmi ateist devlet teziyle, insanları dinden büsbütün soyutlama siyasetlerini bitirene kadar binlerce cami ve mescit yıkıldı. Fakat bugün, bu yıkımdan kurtulmayı başaran Hacı Ethem Beyefendi Camii üzere bir elin parmakları kadar az sayıdaki eser, Arnavut ulusunun bağrında yaşamayı başarırken, 41 yıl boyunca ülkeyi yöneten Enver Hoca’dan kalan kayda bedel bir eser bulunmamaktadır. 1991 yılından itibaren demokratikleşme yolunda atılan başarılı adımlar Arnavutluk’un her bakımdan gelişmesine katkı vermektedir.
TİKA’NIN BAŞARISI
- Edhem Beyefendi Camii, Arnavut ulusunun 19. yüzyıldaki atılımlarına ve hasretlerine şahit olmuş, 20. yüzyılın başındaki bağımsızlık ilanının heyecanlı günleri yanında Birinci Dünya Savaşı’ndan daha sonraki parçalanmışlıklar ve hayal kırıklıklarını hayatış, İkinci Dünya Savaşı’ndan daha sonra, Enver Hoca’nın diktatör idaresinde ayakta kalmasını bilmiş ve bugün 21. yüzyıla umutla bakan Arnavut halkının muazzam gelişmenini izlemeye devam etmektedir.
- Türkiye esaslı bir devletin ismidir. İslam inancını kuşanan Türk medeniyeti tesirleri bakımından fazlaca geniş coğrafyalara uzanmıştır. Türkler gittiği her yerde iz bırakmış, mührünü vurmasını bilmiştir. Tarih sahnesine yeni çıkmamışlardır. Yeni yetme, köksüz, bağsız ve etkisiz değildir. Tiran’daki Hacı Edhem Beyefendi Camii, Türkler ve Arnavutların ortak tarih ve medeniyetine ilişkin şık bir eser olarak üstlendiği rolü fazlaca mütevazı bir biçimde sürdürmektedir. Bu değerli yapıtın onarımına katkı veren TİKA, Türkiye’nin yüz akı kurumlarından biri olarak gönül coğrafyasında fazlaca kıymetli hizmetlerinden birini daha gerçekleştirmiştir. Darısı emsal özelliklerdeki başka eserlere…