Covid-19 pandemisi bir şeyi netleştirdi: Ölüm-kalım sıkıntılarında bile toplumun tamamının davranışını eşgüdüm içerisine sokmak epeyce sıkıntı.
Örneğin aşıların yaygınlaşmasına verilen yansıları düşünün. Dünyanın koronavirüsü yenebilmesi için nüfusun büyük kısmının aşı olması gerekiyor ve fazlaca az sayıdaki demokratik ülkede hükümetler aşıyı zarurî hale getirmeyi tercih ediyor.
birebir vakitte, dünya çapında önemli bir seviyede aşı tereddüttü mevcut. Şayet bu küme gereğince büyük olsaydı, pandemiden çıkış için en umut verici yollarımızdan biride tehlikeye girecekti. Bu şahısların aşıyı reddetmesi, aşı olanları bile etkileyebilecek hale gelirdi.
Bu, pandemi boyunca kendini yinelayan bir durum: Periyot devir, halk sıhhati yetkilileri ve siyasetçiler, halkı toplumsal uzaklıktan maske takmaya kadar, hem kendileri tıpkı vakitte topluma yarar sağlayacak şeyleri yapmaya ikna etmeye çalıştı.
Biroldukca kişi bunları yaptı, lakin birtakım beşerler direnç gösterdi. Aşı ve maskelerle ilgili yanlış tezler, bilimsel desteği olmayan tedavi teklifleri ve Covid-19’un ortaya çıkışı hakkındaki temelsiz söylentiler, halkın eşgüdüm içerisinde hareket etmesini sağlama eforlarını zora soktu.
Global çaptaki bir krize verilen bu farklı reaksiyonlar, ileride ortaya çıkacak pandemilerden iklim değişikliğine kadar 21’inci yüzyılda karşılaşabileceğimiz öteki krizler için de telaş verici bir eğilime işaret ediyor.
Hakikat daha sonrası olarak isimlendirilen bu çağda, her insanın yanlışsız bilgiye sahip olduğundan emin olmak giderek zorlaşıyor. Öteki bir sözle, dünyanın kurtuluş reçetesinin ayan beyan ortada olduğu durumlarda bile, çarpık ve güvenilmez bir bilgi ekosistemi bunun hayata geçirilmesinin önünde kıymetli bir pürüz teşkil edebiliyor.
Birleşik Krallık’taki Alan Turing Enstitüsü tarafınca geçtiğimiz aylarda yayımladığımız bir raporda, bu dönüşümün global güvenliğe yönelik bir tehdit olarak nitelendirilebileceğini savunuyoruz.
“Ulusal güvenlik” yahut “siber güvenlik” tabirlerine birçoğumuz aşinayız. Lakin bu raporda, “hakikat (epistemik) güvenliğine” daha fazla dikkat edilmesi gerektiğini öne sürüyoruz. Zira bu olmadan toplumlar gelecekte karşılaşacağımız önemli risklerle uğraş etme yeteneğini kaybedecek.
Konut güvenliği, malımızın inançta olduğundan, finansal güvenlik paramızı inançta tutmakla, ulusal güvenlik ülkemizi inançta tutmakla ilgiliyse, hakikat güvenliği de bilgimizi inançta tutmakla ilgilidir.
Episteme, Yunanca’da “bilmek” manasına gelen felsefi bir terim. Bu niçinle epistemik güvenlik ya da hakikat güvenliği, bildiğimizi nitekim bildiğimizden, temelsiz yahut yanlışsız olmayan tezleri tespit edebildiğimizden ve bilgi sistemlerimizin geçersiz haberler üzere “epistemik tehditlere” karşı güçlü olduğundan emin olmayı kapsıyor.
Yayımladğımız raporlarda, demokratik ülkelerde hakikat güvenliğinin korunmasına yardımcı olabilecek tedbirleri ve araştırma alanlarını mercek altına aldık.
Lakin burada, sorunu daha da kötüleştiren ve toplumların acil krizlere cevap vermesini giderek zorlaştıran dört ana eğilime bakacağız:
1. Dikkat azlığı
Avrupa’da matbaanın çabucak hemen icat edilmediği bir vakitte, 13’üncü yüzyılda, bilim insanları çok bilgi yüklemesinden şikayetçiydi. Dominik Vincent, 1255’te yazdığı bir metinde “kitapların fazlacaluğu, vaktin kısalığı ve hafızanın kayganlığından” bahsediyordu.
birebir vakitte, internet, doğrulanması sıkıntı fazlaca sayıda bilgiyi her zamankinden daha kolay erişilebilir hale getirdi. Hangi haberlerin hakikat, hangilerinin yanlış olduğunu ayırt etmek güç. esasen kısıtlı olan dikkatimizin odaklanması gereken şeylerin sayısı da artmış durumda.
Bilginin bolluğu ve dikkatin hudutlu olması, devlet, medya kuruluşu ve çıkar örgütleri üzere yapıların da rekabete girdiği ağır bir “dikkat ekonomisi” yaratıyor.
Ne yazık ki, en tesirli dikkat çekme stratejilerinden kimileri insanların hislerine ve inançlarına hitap ediyor ve aslında bu kaynaklar da hakikat konusunda epeyce da net olmayabiliyor.
2. Filtre balonu ve sonlu rasyonellik
Dikkat iktisadının en çok telaş yaratan neticelerindan biri, insanların önyargılarını güçlendiren şeylere maruz kaldığı ve karşı görüşlerin filtrelendiği filtre balonlarının oluşması.
Çok bilgi yüklemesi ile karşı karşıya kaldıklarında, beşerler doğal olarak yabancılar yerine kendileriyle benzeri düşünen bireylere daha fazla ilgi gösterir.
Bugün, toplumsal medya platformları üzerinde tıpkı inanç ve pahalar etrafında birleşen topluluklar oluşturmak ve bunlara katılmak hiç olmadığı kadar kolay.
Filtre balonlarının hakikat üstündeki tesirine ise “sınırlı rasyonellik” ismi veriliyor. Bilgiye erişim, yeterli bir muhakeme yapma ve karar vermenin temelini oluşturduğu düşünüldüğünde, bir kişinin filtre balonlarına yerleşerek öteki bilgilere erişimini sınırlamak da kişinin yeterli bir biçimde akıl yürütmesini de hudutlar.
3. Hasımlar ve beceriksizler
Bilgiyi dağıtmak ve bilgiye erişmek hiç olmadığı kadar kolay. Bunun dezavantajı ise, birebir teknolojilerin, insanların taammüden ya da kazara kusurlu yahut aldatıcı bilgiyi yaymasını kolaylaştırması.
Bilginin ulaştığı bireyleri makûs niyetli bir biçimde yanlışa yönlendirmek yahut aldatmak emeliyle kasıtlı olarak bilgiyi manipüle eden aktörlere (bireyler, kuruluşlar yahut devletler), “hasımlar” denir.
Hasımlar, insanları aldatıcı yahut yanlış bilgilere dayalı olarak harekete geçmeye teşvik etmek için “karşı saldırılar” düzenler. Örneğin, bir siyasi kampanya, seçim sonuçlarını kendi lehine manipüle etmek için başka siyasi adayların prestijini sarsacak imgeler üretmek için “deep fake” teknolojisiyle üretilmiş görüntülere başvurabilir.
Öte yandan, yanlış yahut temelsiz bilgiler, artniyet olmaksızın ya da tesadüfen yayan aktörlere de “beceriksizler” denir. Örneğin, yan tesirlere karşı temkinli olan bir bilim insanı, verdiği bir mülakatta her ne kadar uygun niyetli de olsa biraz telaş verici bir yorum yapabilir ve bu yorum sonrasındasında alınıp toplumsal medyada yayılarak yaygın bir aşı zıddı kampanyaya dönüşebilir.
4. İnanç erozyonu
Beşerler, diğerlerine ne vakit güveneceklerine karar vermek için doğal teknikler geliştirir. Örneğin, bir bireye ne kadar epeyce insan inanıyorsa, o şahsa güvenmek de o kadar muhtemel olur. Ayrıyeten kendi topluluğumuzda yer alanlara da daha fazla inanma eğilimi gösteririz.
kimi vakit de bir kişinin dürüst olup olmadığını anlamak için vücut lisanı, ses tonu ve konuşma kalıplarına bakarız. Bu stratejiler yanlış sonuçlar da doğurabilir, lakin genel olarak sağlam formüller olarak görülür.
birebir vakitte, çağdaş bilgi teknolojileri bu formları boşa çıkarabilir. Örneğin, filtre balonlarını oluşması, aslında azınlıkta olan fikirlerin epeyce daha görünür hale gelmesine ve aslında olduğundan daha yaygınmış üzere bir kanının oluşmasına niye olabilir.
Azınlıkta kalan birtakım bakış açılarının daha görünür hale gelmesi gerekirken, ziyanlı ve aşırılık yanlısı görüşlerin ise olduğundan daha fazla ana akımlaşmış üzere görünmesi bir dizi sorunu da birlikteinde getirir.
Birtakım teknolojiler de, bilinçaltımızda ses tonu ve vücut lisanında dürüstlük yahut samimiyetsizlik izlerini aramaya yönelik eğilimimizi de ele geçirebilir. Sanal ortamlda oluşturulmuş konuşmalar yahut “deep fake” görüntüler, biri palavra söylemiş olduğinde bize haber veren ipuçlarını da ortadan kaldırabilir.
Bütün bunlar ne manaya geliyor?
Ulaşmak isteyenler için varlıklı ve istikrarlı bir medya ortamı, hiç olmadığı kadar elimizin altında. tıpkı vakitte, gerçek bilgiyi aldığından emin olmak birfazlaca kişi için kolaylıkla karşılayamayacağı bir vakit ve kaynak ayrıcalığı gerektiriyor.
Bu niçinle, geç kalınmadan ve toplumun genelinin iştirakiyle uğraş edilmesi gereken Covid-19 üzere karmaşık meselelere karşı, makul sıhhat tavsiyeleri vermek ve aşıların inançlı olduğunu söylemek tek başına kâfi değil. Beşerler yapılan tavsiyeler kadar, bunu yapan şahısları de inandırıcı bulmak istiyor.
Yayımladığımız raporda, bu bahiste harekete geçilmezse karşımıza çıkması mümkün birtakım sonuçları da inceledik.
Oluşturduğumuz en makûs durum senaryolarından biri “hakikat gevezeliği.” Bu senaryoda, gelecekte toplumların genelinde gerçek ile kurgu içindeki farkı söyleme yeteneği büsbütün ortadan kayboluyor. Her ne kadar bilgiye erişim fazlaca kolay olsa da, beşerler artık gördükleri, okudukları yahut duydukları şeylerin muteber olup olmadığını söyleyemez hale geliyor.
ötürüsıyla, bu senaryoda bir daha sonraki pandemi ortaya çıktığında da, toplum genelinde eşgüdüm halinde hareket etmek imkansız bir hale geliyor.
Bu tüyler ürpertici bir mümkünlük. Lakin Covid-19, bu senaryoya aslında bir vakit içinder düşündüğümüzden çok daha yakın olduğumuzu gösterdi.
Örneğin aşıların yaygınlaşmasına verilen yansıları düşünün. Dünyanın koronavirüsü yenebilmesi için nüfusun büyük kısmının aşı olması gerekiyor ve fazlaca az sayıdaki demokratik ülkede hükümetler aşıyı zarurî hale getirmeyi tercih ediyor.
birebir vakitte, dünya çapında önemli bir seviyede aşı tereddüttü mevcut. Şayet bu küme gereğince büyük olsaydı, pandemiden çıkış için en umut verici yollarımızdan biride tehlikeye girecekti. Bu şahısların aşıyı reddetmesi, aşı olanları bile etkileyebilecek hale gelirdi.
Bu, pandemi boyunca kendini yinelayan bir durum: Periyot devir, halk sıhhati yetkilileri ve siyasetçiler, halkı toplumsal uzaklıktan maske takmaya kadar, hem kendileri tıpkı vakitte topluma yarar sağlayacak şeyleri yapmaya ikna etmeye çalıştı.
Biroldukca kişi bunları yaptı, lakin birtakım beşerler direnç gösterdi. Aşı ve maskelerle ilgili yanlış tezler, bilimsel desteği olmayan tedavi teklifleri ve Covid-19’un ortaya çıkışı hakkındaki temelsiz söylentiler, halkın eşgüdüm içerisinde hareket etmesini sağlama eforlarını zora soktu.
Global çaptaki bir krize verilen bu farklı reaksiyonlar, ileride ortaya çıkacak pandemilerden iklim değişikliğine kadar 21’inci yüzyılda karşılaşabileceğimiz öteki krizler için de telaş verici bir eğilime işaret ediyor.
Hakikat daha sonrası olarak isimlendirilen bu çağda, her insanın yanlışsız bilgiye sahip olduğundan emin olmak giderek zorlaşıyor. Öteki bir sözle, dünyanın kurtuluş reçetesinin ayan beyan ortada olduğu durumlarda bile, çarpık ve güvenilmez bir bilgi ekosistemi bunun hayata geçirilmesinin önünde kıymetli bir pürüz teşkil edebiliyor.
Birleşik Krallık’taki Alan Turing Enstitüsü tarafınca geçtiğimiz aylarda yayımladığımız bir raporda, bu dönüşümün global güvenliğe yönelik bir tehdit olarak nitelendirilebileceğini savunuyoruz.
“Ulusal güvenlik” yahut “siber güvenlik” tabirlerine birçoğumuz aşinayız. Lakin bu raporda, “hakikat (epistemik) güvenliğine” daha fazla dikkat edilmesi gerektiğini öne sürüyoruz. Zira bu olmadan toplumlar gelecekte karşılaşacağımız önemli risklerle uğraş etme yeteneğini kaybedecek.
Konut güvenliği, malımızın inançta olduğundan, finansal güvenlik paramızı inançta tutmakla, ulusal güvenlik ülkemizi inançta tutmakla ilgiliyse, hakikat güvenliği de bilgimizi inançta tutmakla ilgilidir.
Episteme, Yunanca’da “bilmek” manasına gelen felsefi bir terim. Bu niçinle epistemik güvenlik ya da hakikat güvenliği, bildiğimizi nitekim bildiğimizden, temelsiz yahut yanlışsız olmayan tezleri tespit edebildiğimizden ve bilgi sistemlerimizin geçersiz haberler üzere “epistemik tehditlere” karşı güçlü olduğundan emin olmayı kapsıyor.
Yayımladğımız raporlarda, demokratik ülkelerde hakikat güvenliğinin korunmasına yardımcı olabilecek tedbirleri ve araştırma alanlarını mercek altına aldık.
Lakin burada, sorunu daha da kötüleştiren ve toplumların acil krizlere cevap vermesini giderek zorlaştıran dört ana eğilime bakacağız:
1. Dikkat azlığı
Avrupa’da matbaanın çabucak hemen icat edilmediği bir vakitte, 13’üncü yüzyılda, bilim insanları çok bilgi yüklemesinden şikayetçiydi. Dominik Vincent, 1255’te yazdığı bir metinde “kitapların fazlacaluğu, vaktin kısalığı ve hafızanın kayganlığından” bahsediyordu.
birebir vakitte, internet, doğrulanması sıkıntı fazlaca sayıda bilgiyi her zamankinden daha kolay erişilebilir hale getirdi. Hangi haberlerin hakikat, hangilerinin yanlış olduğunu ayırt etmek güç. esasen kısıtlı olan dikkatimizin odaklanması gereken şeylerin sayısı da artmış durumda.
Bilginin bolluğu ve dikkatin hudutlu olması, devlet, medya kuruluşu ve çıkar örgütleri üzere yapıların da rekabete girdiği ağır bir “dikkat ekonomisi” yaratıyor.
Ne yazık ki, en tesirli dikkat çekme stratejilerinden kimileri insanların hislerine ve inançlarına hitap ediyor ve aslında bu kaynaklar da hakikat konusunda epeyce da net olmayabiliyor.
2. Filtre balonu ve sonlu rasyonellik
Dikkat iktisadının en çok telaş yaratan neticelerindan biri, insanların önyargılarını güçlendiren şeylere maruz kaldığı ve karşı görüşlerin filtrelendiği filtre balonlarının oluşması.
Çok bilgi yüklemesi ile karşı karşıya kaldıklarında, beşerler doğal olarak yabancılar yerine kendileriyle benzeri düşünen bireylere daha fazla ilgi gösterir.
Bugün, toplumsal medya platformları üzerinde tıpkı inanç ve pahalar etrafında birleşen topluluklar oluşturmak ve bunlara katılmak hiç olmadığı kadar kolay.
Filtre balonlarının hakikat üstündeki tesirine ise “sınırlı rasyonellik” ismi veriliyor. Bilgiye erişim, yeterli bir muhakeme yapma ve karar vermenin temelini oluşturduğu düşünüldüğünde, bir kişinin filtre balonlarına yerleşerek öteki bilgilere erişimini sınırlamak da kişinin yeterli bir biçimde akıl yürütmesini de hudutlar.
3. Hasımlar ve beceriksizler
Bilgiyi dağıtmak ve bilgiye erişmek hiç olmadığı kadar kolay. Bunun dezavantajı ise, birebir teknolojilerin, insanların taammüden ya da kazara kusurlu yahut aldatıcı bilgiyi yaymasını kolaylaştırması.
Bilginin ulaştığı bireyleri makûs niyetli bir biçimde yanlışa yönlendirmek yahut aldatmak emeliyle kasıtlı olarak bilgiyi manipüle eden aktörlere (bireyler, kuruluşlar yahut devletler), “hasımlar” denir.
Hasımlar, insanları aldatıcı yahut yanlış bilgilere dayalı olarak harekete geçmeye teşvik etmek için “karşı saldırılar” düzenler. Örneğin, bir siyasi kampanya, seçim sonuçlarını kendi lehine manipüle etmek için başka siyasi adayların prestijini sarsacak imgeler üretmek için “deep fake” teknolojisiyle üretilmiş görüntülere başvurabilir.
Öte yandan, yanlış yahut temelsiz bilgiler, artniyet olmaksızın ya da tesadüfen yayan aktörlere de “beceriksizler” denir. Örneğin, yan tesirlere karşı temkinli olan bir bilim insanı, verdiği bir mülakatta her ne kadar uygun niyetli de olsa biraz telaş verici bir yorum yapabilir ve bu yorum sonrasındasında alınıp toplumsal medyada yayılarak yaygın bir aşı zıddı kampanyaya dönüşebilir.
4. İnanç erozyonu
Beşerler, diğerlerine ne vakit güveneceklerine karar vermek için doğal teknikler geliştirir. Örneğin, bir bireye ne kadar epeyce insan inanıyorsa, o şahsa güvenmek de o kadar muhtemel olur. Ayrıyeten kendi topluluğumuzda yer alanlara da daha fazla inanma eğilimi gösteririz.
kimi vakit de bir kişinin dürüst olup olmadığını anlamak için vücut lisanı, ses tonu ve konuşma kalıplarına bakarız. Bu stratejiler yanlış sonuçlar da doğurabilir, lakin genel olarak sağlam formüller olarak görülür.
birebir vakitte, çağdaş bilgi teknolojileri bu formları boşa çıkarabilir. Örneğin, filtre balonlarını oluşması, aslında azınlıkta olan fikirlerin epeyce daha görünür hale gelmesine ve aslında olduğundan daha yaygınmış üzere bir kanının oluşmasına niye olabilir.
Azınlıkta kalan birtakım bakış açılarının daha görünür hale gelmesi gerekirken, ziyanlı ve aşırılık yanlısı görüşlerin ise olduğundan daha fazla ana akımlaşmış üzere görünmesi bir dizi sorunu da birlikteinde getirir.
Birtakım teknolojiler de, bilinçaltımızda ses tonu ve vücut lisanında dürüstlük yahut samimiyetsizlik izlerini aramaya yönelik eğilimimizi de ele geçirebilir. Sanal ortamlda oluşturulmuş konuşmalar yahut “deep fake” görüntüler, biri palavra söylemiş olduğinde bize haber veren ipuçlarını da ortadan kaldırabilir.
Bütün bunlar ne manaya geliyor?
Ulaşmak isteyenler için varlıklı ve istikrarlı bir medya ortamı, hiç olmadığı kadar elimizin altında. tıpkı vakitte, gerçek bilgiyi aldığından emin olmak birfazlaca kişi için kolaylıkla karşılayamayacağı bir vakit ve kaynak ayrıcalığı gerektiriyor.
Bu niçinle, geç kalınmadan ve toplumun genelinin iştirakiyle uğraş edilmesi gereken Covid-19 üzere karmaşık meselelere karşı, makul sıhhat tavsiyeleri vermek ve aşıların inançlı olduğunu söylemek tek başına kâfi değil. Beşerler yapılan tavsiyeler kadar, bunu yapan şahısları de inandırıcı bulmak istiyor.
Yayımladığımız raporda, bu bahiste harekete geçilmezse karşımıza çıkması mümkün birtakım sonuçları da inceledik.
Oluşturduğumuz en makûs durum senaryolarından biri “hakikat gevezeliği.” Bu senaryoda, gelecekte toplumların genelinde gerçek ile kurgu içindeki farkı söyleme yeteneği büsbütün ortadan kayboluyor. Her ne kadar bilgiye erişim fazlaca kolay olsa da, beşerler artık gördükleri, okudukları yahut duydukları şeylerin muteber olup olmadığını söyleyemez hale geliyor.
ötürüsıyla, bu senaryoda bir daha sonraki pandemi ortaya çıktığında da, toplum genelinde eşgüdüm halinde hareket etmek imkansız bir hale geliyor.
Bu tüyler ürpertici bir mümkünlük. Lakin Covid-19, bu senaryoya aslında bir vakit içinder düşündüğümüzden çok daha yakın olduğumuzu gösterdi.