Otizm nedir?
Otizm, çocuğun 0-3 yaş içinde gelişim alanlarının tümünde birden küresel bir bozulmayla kendini gösteren, motor maharetler, toplumsal etkileşim maharetleri, lisan ve irtibat marifetleri, bilişsel marifetlerin tümünde ortaya çıkan, sonlu ve stereotipik davranışlara yol açan beynin gelişmenini engelleyen karmaşık nöro-gelişimsel bozukluktur. Akademik çalışmalarda otizmin çabucak hemen sebebi ile ilgili net bir bilgi ulaşmamakla birlikte, otizmin niçinleri multifaktöriyel olarak kıymetlendirilmektedir. Kimi bilim çevrelerince, merkezi sistemin yapısını ya da fonksiyonlarını sınırlayan kimi sıkıntılardan kaynaklandığı inancı vardır. Başka bir görüşe nazaran ise genetik olduğundan kuşkulanılmakta ve bu konularda epey sayıda araştırma yapılmaktadır. Fakat hangi gen ya da genlerin sorumlu olduğu çabucak hemen bilinmemektedir. Çevresel faktörlerin (ailesel özellikler, etraf kirliliği ve kimyasal hususlar gibi) otizmi tetiklediği düşünülmekle bir arada, çabucak hemen bu hususta bilimsel destek mevcut değildir.
Otizmin Görülme Sıklığı
Otizm günümüzde en sık rastlanan ve giderek artan gelişimsel yetersizliklerden biridir. Dünyada otizmin görülme sıklığının 110’da 1 olduğu ve erkeklerdeki yaygınlığının kızlardan 3-4 kat fazla olduğu bildirilmektedir.
Otizmin çocuk yetiştirme özellikleriyle ya da ailenin ekonomik şartlarıyla hiç bir bağlantısı yoktur; bu niçinle otizm bozukluğuna her çeşit toplumda, farklı coğrafyalarda, ırkta ve ailede rastlanmaktadır.
Otizm, günümüzde zihinsel yetersizlikten daha sonra en sık rastlanan nörogelişimsel yetersizliktir. Ayrıyeten, otizmin erkek çocuklarındaki yaygınlığı, kızlardan 4 kat fazladır (Her 54 erkek çocuktan birini ve 252 kız çocuğundan birini etkilediği gözlenmiştir).
Otizmin popülasyonda görülme sıklığı son çalışmalarda % 0,2 -0,5 olarak bildirilmektedir. Klasik otizm tanısı almamakla bir arada otistik bozukluk belirtilerinden kimilerini taşıyan bireyler de otistik yelpaze ortasında değerlendirildiğinde sıklık % 4’e yükselmektedir. Otistik bozukluk sıklığı cinsiyetler içinde da farklı dağılım gösterir. Erkek çocuklarda bu meseleye kız çocuklarına bakılırsa 4-5 kat daha sık rastlanmaktadır.
Otizmin Belirtileri ve Tanısı
Etrafa karşı duyarsızlık, tepkisizlik ve ilgisizlik
Komut almama durumu
İşaret lisanı kullanmama
Oyun oynama yeteneğinde yetersizlik
Yaşıtlarına karşı ilgisizlik
Ses yenidenları, ekolali
Lisan ve konuşmada gözle görülür gerilik
Stereotipik davranışlar (el çırpma, sallanma, melodik konuşmalar vb.)
çok hareketlilik ve kurallara uyumsuzluk
Bir şeye sabitlenip uzun müddet bakma
Günlük hayatındaki sistem değişikliklerine çok reaksiyon üzere belirtileri gözlenen çocuğun otizm açısından kıymetlendirme yapmak gerekir.
Ayrıyeten;
Kendisine bakan kimselere nadiren gülümseme.
Oburlarının çıkardığı sesleri yahut gülücük üzere hareketleri nadiren taklit etme.
Ses çıkarmada gecikme yahut nadiren ses çıkarma.
6-12 aylıkken ismine reaksiyon vermeme.
10. aydan itibaren el işaretleri ile bağlantı kurmama.
Göz teması kuramama.
Nadiren dikkatinizi çekme.
Ellerde, ayaklarda, bacaklarda sertleşme yahut el bileklerini çevirme üzere sıra dışı beden hareketleri ve sıra dışı duruş ve öbür yinelayıcı davranışlar.
Onu kaldırmak istediğinizde size yanlışsız uzanmaması.
Yuvarlanma, emekleme üzere hareketler açısından motor gelişim geriliği.
DSM-4’te otizm, “başkalarıyla etkileşimde zorlanma; konuşma, lisan ve bağlantı kuvvetlikleri (mesela, gecikmiş konuşma, ekolali); tekdüze rutinlere ve etrafa çok bağlılık; takıntılı, kendini-uyarıcı, bir dahaleyici davranışlara sahip olma ve duyusal uyarana çok ya da olağan dışı reaksiyon verme üzere yetersizlikler” olarak tanımlanmaktadır (American Psychiatric Association, 2000; Simpson & Myles, 1998).
Toplumsal Etkileşim Problemleri
Otizmli çocuklarda;
Toplumsal etkileşim için gerekli sözel olmayan davranışlarda yetersizlik.
olağan dışı göz kontağı özellikleri gösterme.
Ses kullanmasında sıradışı özellikler gösterme.
Yaşa uygun akran alakaları geliştirememek.
Arkadaşlık kurmakta zorlanmak.
Akranlarla etkileşimde bulunmamak.
Diğerleriyle zevk, muvaffakiyet ya da ilgi paylaşımında sonluluk, yalnızlığı tercih etmek.
Sözel övgü karşısında reaksiyon vermemek.
Sosyal-duygusal davranışlarda sonluluk.
Diğerlerinin ilgisi karşısında reaksiyonsuz kalmak.
Bağlantı meseleleri, lisan gelişmeninde gecikme, karşılıklı konuşmada zorluk.
alışılmadık ya da bir dahalenen lisan kullanmak.
Gelişimsel seviyeye uygun olmayan oyun oynama.
Sonlu alanda, ağır ve olağan dışı ilgilere sahip olmak.
Belirli sistem ve rutinlere ait çok ısrarcılık.
bir dahalenen (kendini uyarıcı) davranışlar, stereotipik davranışlar gösterme (el çırpma, kendine has bedensel hareketler).
Objeleri olağan dışı maksatlarla kullanmak üzere, bir kadro toplumsal etkileşim için gerekli sözel olmayan davranışlar görülebilmektedir.
Otizm Teşhis Süreci
DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-5) Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı’na bakılırsa, otizm teşhisinin konulabilmesi için, aşağıda sıralanan 12 belirtiden en az 6’sının görülmesi gerekir. Ayrıyeten, bu belirtilerden en az ikisinin toplumsal etkileşim sıkıntıları kategorisinden, en az birer adedinin ise başka iki kategoriden (iletişim sıkıntıları ve sınırlı/bir dahalenen ilgi ve davranışlar) olması koşuldur. Bu belirtilerden en az birinin 36 aydan evvel ortaya çıkmış olması da bir başka şarttır.
DSM-5’e bakılırsa otizmli bireylerde gözlenen temel problemler genel olarak şöyleki özetlenebilir.
Toplumsal etkileşimde kuvvetlik: Arkadaşlık ilgileri geliştirememek, bir epey şeyi diğerleriyle bir arada değil de kendi başına yapmayı yeğlemek, diğerleriyle göz teması kurmakta zorlanmak, etrafındaki şahısların yaptıklarıyla ilgilenmemek ve bu şahıslar kendisiyle ilgilendiğinde
İletişim-dil-konuşma kuvvetlikleri: Lisan ve konuşma gelişmeninde akranlarının gerisinde olmak ya da hiç konuşmamak, diğerleriyle sohbet başlatmada ve sürdürmede zorlanmak, birtakım kelamları tekrar yeniden ve bağsız vakit içinderda sergilemek, etrafındaki tıpkı yaşlarındaki akranlarının oynadığı oyuna ilgi göstermemek.
Sonlu İlgi ve bir dahaleyici-Takıntılı Davranışlar:
– Aşikâr konularda çok bilgi sahibi olma (mesela su altı canlılarının özellikleri, ya da tropik meyvelerle ilgili detaylı bilgi sahibi olma).
– Günlük hayattaki sistem değişikliklerine çok reaksiyon vermek
– Birtakım objelerle tek tip hareketlerde bulunmak ( mesela ip döndürme, kalem sallama)
– olağan dışı vücut hareketleri yapmak (mesela sallanmak , daima el çırpmak vs )
DSM-5’in yeni tanımlamasında otizm teşhis ölçütü iki başlık altında sınıflandırılmış ve seviyelere ayrılmıştır. Bunlar, sözel ve sözel olmayan toplumsal bağlantı hünerlerinde (dil ve konuşma) yetersizlik ve sonlu ilgi ile bir dahaleyici-takıntılı davranışlar formunda tanımlanmaktadır.
Bu özelliklerle bir arada, otizmli bireyler çoğunlukla tipik fizikî büyüme ve gelişim, geniş bir aralıkta bilişsel ve lisan yeteneğine sahip olabilirler; hatta, birtakım bireylerin yüksek seviyede özel yetenekleri olabilmektedir.
Otizm tanısı kimler tarafınca ve nasıl konur ?
Otizm teşhisini yalnızca hususun uzmanları tarafınca kanulabilir. Uzmanlar çocuğu gözler, gelişim testleri uygular, kıymetlendirme ölçütlerine nazaran anne–babalarına çocuğun gelişimi hakkında sorular sorarak teşhisini koyar. Genel yaklaşım, çocuklara 1 yaşından itibaren teşhis konulabileceği doğrultusundadır. Erken yaşta teşhis konması, eğitime de erken başlanması açısından değerlidir. Erken teşhis ve erken eğitimle otizmli bireyin yetersizlik derecesi düşürülebilir. Dünyadaki başarılı programlar bu işbirliğini lisan ve konuşma terapisti, psikolog, öğretmenler (sınıf öğretmeni ve özel eğitim öğretmeni), okul psikoloğu, aileler, odyolog, ve gerektiğinde başka meslek uzmanlarının iştirakiyle gerçekleştirmektedir. Otizmli çocukların bilhassa sözel ve sözel olmayan toplumsal bağlantı (dil-konuşma ve etkileşim) yetersizliklerinin en temel teşhis ölçütü olarak kabul edildiği göz önüne alındığında, teşhiste disiplinlerarası işbirliğine ihtiyaç vardır. Başta Amerika olmak üzere bir hayli ülkede lisan ve konuşma terapisti evvela tedbire, erken tanı/ayırıcı-tanı ve kıymetlendirme sürecinde grubun en kritik rolünü üstelenmektedir (ASHA, 2006 a,b,c,d). Ülkemizde otizm tanısı çocuk nöroloğu ve çocuk ruh hastalıkları uzmanları tarafınca konmaktadır.
Çocuk ruh hastalıkları uzmanı: Çocuk ruh hastalıkları uzmanı, çocuk ruh sıhhatini pahalandıran, tanılayan ve tedavi eden hekimdir. Çocuğunuzu gözler, sizinle görüşme yapar, teşhis ölçütlerine göre çocuğunuzu kıymetlendirir, tıbbi muayenesini yapar ve teşhisini koyar. Gerekirse tıbbi tetkik ve ilaç tedavisi önerir. İlaç, eğitime dayanak ve istenmeyen hareketleri denetim altına almak maksadıyla verilir. Otizmin ilaçla tedavisi çabucak hemen mümkün değildir.
Değişiklikleri takip edebilmesi, gerekli düzenlemeleri yapabilmesi için nizamlı aralıklarla (yılda bir ya da iki kez) çocuğu çocuk ruh hastalıkları uzmanına götürmek gereklidir.
Çocuk nörologu: Çocuk nörologu çocuklardaki beyin ve hudut sistemi problemlerinin uzmanıdır. Çocuk nörologu da otizme ait kıymetlendirme yapabilir. Ayrıyeten, çocuğunuzda otizmle alakalı olabilecek kimi hastalıkların (sara nöbetleri gibi) olduğu ya da otizm haricinde diğer problemlerin varlığı düşünülürse, çocuk nörologu tarafınca birtakım tıbbi tetkikler (MR, BT, EEG vb.) ve tedaviler de yapılabilir. Fakat, bütün otizmli çocukların sadece dörtte birinde bu cins meseleler görülür.
Çocuk çabucak hemen otizm tanısı almamışsa, çocuk ruh sıhhati ve hastalıkları anabilim kolu yahut çocuk nörolojisi anabilim kısmı bulunan bulunan üniversite hastanelerine ya da devlet hastanelerinin ilgili kliniklerine başvurulabilmektedir.
Çocuk otizm tanısı alırsa, engelli sıhhat şurası raporu alınmaktadır.
Engelli sıhhat konseyi raporu almak için; engelli sıhhat konseyi bulunan bir hastaneye başvurmak gerekmektedir. Engelli sıhhat şurası; iç hastalıkları, göz hastalıkları, kulak-burun-boğaz, genel cerrahi yahut ortopedi, nöroloji yahut ruh sıhhati ve hastalıkları uzmanlarından oluşur.
Otizmin Tedavisi Var mıdır ?
Tedavide maksat, çocuğun yaşına uygun irtibat, lisan, konuşma, bilişsel ve toplumsal ve akademik marifetlerini geliştirmesini sağlamaktır. Bu hedefle sözel ve sözel olmayan irtibat marifetlerini geliştirmeye yönelik özel eğitim programları, lisan ve irtibat terapileri olabildiğince erken periyotta başlatılmalı. Ailenin çocuğun bağlantı üslubunu kavramasına ve geliştirmesine yardımcı olacak eğitim ve dayanak sağlanmalı. Duyuların düzenlenmesine ve bedensel aktivitelere dayalı terapiler, dans ve müzik çalışmaları yararlı olabilmekte. Otizmle bir arada görülen davranış ve dikkat sıkıntıları da yükü ağırlaştıran, eğitime ahengi ve iştiraki bozabilen durumlar içinde. Bu meselelere yönelik ilaç tedavilerinin olumlu tesirlerini ortaya koyan epey sayıda bilimsel çalışma mevcut. Özetle erken teşhis, vaktinde ve uygun müdahale ve tertipli takip tedavi kararınu etkileyen epey kıymetli faktörler.
Literatürde otizmin ilaçla tedavisini kanıtlayan rastgele bilimsel çalışma çabucak hemen bulunmamaktadır. Günümüz şartlarında bunun mümkün olmadığı fakat dikkat eksikliği, hiperaktivite, ahenk, öğrenme ve davranış sıkıntılarını ilaçla denetim altına almanın gerektiği durumlar olmaktadır.
Otizm belirtileri erken teşhis ve ağır eğitim programları (terapi ve öğretim) yardımıyla azaltılıp ortadan kaldırılmaktadır. Otizm, terapiler, davranışsal modifikasyonlar, uygun yaklaşımlar, maharet geliştirme, ahenk ve toplumsal ömür maharetleri edinme, gelişimsel uygulamalar vb. ile birçok olumsuz davranışsal özellikler değiştirilebilmektedir. Otizmin tedavisi konusunda yapılan biroldukça çalışmanın kararında en âlâ tedavinin en azından şu an için özel eğitim ve lisan ve konuşma terapisi olduğu anlaşılmıştır. Tabiplerin yazdığı ilaçlar da dahil olmak üzere başka tüm yollar çocuğun eğitimini desteklemek için kullanılır. Bu niçinle, hangi metot kullanılırsa kullanılsın, bunun yanında erken, ağır ve daima eğitim koşuldur
Lisan ve Konuşma Terapisinin otizmde rolü
Otizmde karşılaşılan problemlerden en değerlisi otizmli bireyin toplumsal bağlantısıdır. Toplumsal irtibatı en tesirli gerçekleştirmenin yolu sözel ve sözel olmayan biçimleriyledil*kullanmaktan geçer. Lisanı diğerlerini anlamak ve kendimizi anlatmak için kullanırken lisanın ses sistemi, dilbilgisi sistemini bilmemiz gerektiği kadar, lisanı nerde, ne vakit, kime, nasıl kullanacağımızı belirleyen toplumsal boyutunu da öğrenmemiz kıymetlidir. bu biçimde, dil-konuşmanın, toplumsal etkileşime girmenin de en temel ögesi olduğu göz önüne alındığında lisan ve konuşma terapisinin ehemmiyeti ve gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu niçinle de, ileri ülkelerde lisan ve konuşma terapistleri ayırıcı-tanı daha sonrasında da eğitim müdahalelerine yönelik kişiselleştirilmiş program geliştirme ve uygulama grubunda yer almakta ve gerek terapi/öğretim yaparak gerekse danışmanlık hizmetleri vererek ilgili öğretmenler, aileler ve uzmanlar ile işbirliği ortasında çalışmaktadır (ASHA, 2006a, b, c, d). Otizmli çocuklara verilen lisan ve konuşma terapisi özel eğitimle birlikte gdolayıldüğünde çocuğun bu sıkıntılarına tesirli bir biçimde müdahale edilebilmektedir. Kuşkusuz, gerektiğinde başka disiplinlerin (fizyoterapi, iş-uğraşı terapisi, gibi) dayanağına de yer verilmesi sonuçların verimliliğini arttıracaktır. Lisan ve konuşma terapistleri, otizmli bireylerle çalışırken alanda geliştirilmiş bilimsel destekli uygulamaları kullanmaktadırlar. Burada kıymetli bir not olarak otizmli çocukların terapisinde bilimsel desteği olmayan kimi oral-motor antrenmanların yeri olmadığını da belirtmek gereklidir.
KAYNAKÇA
Landa, R.J., Diagnosis of autism spectrum disorders in the first 3 years of life. Nat Clin Pract Neurol 4(3): 138–47. DOI:10.1038/ncpneuro0731.PMID*18253102. (2008).Konrot, A., Bağlantı, Lisan ve Konuşma Bozuklukları, Lisan ve Kavram Gelişimi, S.Topbaş (Ed.), Kök Yayıncılık, Ankara, (2007).
Konrot, A., Bağlantı yetersizliği olan çocuklar. A. Ataman, (Ed.), Özel ihtiyaçlı çocuklar ve özel eğitime giriş ortasında (263-289). Ankara: Gündüz Eğitim ve Yay. (2003).
Strock, M Autism Spectrum Disorders (Pervasive Developmental Disorders). National Institute of Mental Health. (2008).
The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition (DSM-5), update to the American Psychiatric Association’s (APA) classification and diagnostic tool. (2013)
Otizm, çocuğun 0-3 yaş içinde gelişim alanlarının tümünde birden küresel bir bozulmayla kendini gösteren, motor maharetler, toplumsal etkileşim maharetleri, lisan ve irtibat marifetleri, bilişsel marifetlerin tümünde ortaya çıkan, sonlu ve stereotipik davranışlara yol açan beynin gelişmenini engelleyen karmaşık nöro-gelişimsel bozukluktur. Akademik çalışmalarda otizmin çabucak hemen sebebi ile ilgili net bir bilgi ulaşmamakla birlikte, otizmin niçinleri multifaktöriyel olarak kıymetlendirilmektedir. Kimi bilim çevrelerince, merkezi sistemin yapısını ya da fonksiyonlarını sınırlayan kimi sıkıntılardan kaynaklandığı inancı vardır. Başka bir görüşe nazaran ise genetik olduğundan kuşkulanılmakta ve bu konularda epey sayıda araştırma yapılmaktadır. Fakat hangi gen ya da genlerin sorumlu olduğu çabucak hemen bilinmemektedir. Çevresel faktörlerin (ailesel özellikler, etraf kirliliği ve kimyasal hususlar gibi) otizmi tetiklediği düşünülmekle bir arada, çabucak hemen bu hususta bilimsel destek mevcut değildir.
Otizmin Görülme Sıklığı
Otizm günümüzde en sık rastlanan ve giderek artan gelişimsel yetersizliklerden biridir. Dünyada otizmin görülme sıklığının 110’da 1 olduğu ve erkeklerdeki yaygınlığının kızlardan 3-4 kat fazla olduğu bildirilmektedir.
Otizmin çocuk yetiştirme özellikleriyle ya da ailenin ekonomik şartlarıyla hiç bir bağlantısı yoktur; bu niçinle otizm bozukluğuna her çeşit toplumda, farklı coğrafyalarda, ırkta ve ailede rastlanmaktadır.
Otizm, günümüzde zihinsel yetersizlikten daha sonra en sık rastlanan nörogelişimsel yetersizliktir. Ayrıyeten, otizmin erkek çocuklarındaki yaygınlığı, kızlardan 4 kat fazladır (Her 54 erkek çocuktan birini ve 252 kız çocuğundan birini etkilediği gözlenmiştir).
Otizmin popülasyonda görülme sıklığı son çalışmalarda % 0,2 -0,5 olarak bildirilmektedir. Klasik otizm tanısı almamakla bir arada otistik bozukluk belirtilerinden kimilerini taşıyan bireyler de otistik yelpaze ortasında değerlendirildiğinde sıklık % 4’e yükselmektedir. Otistik bozukluk sıklığı cinsiyetler içinde da farklı dağılım gösterir. Erkek çocuklarda bu meseleye kız çocuklarına bakılırsa 4-5 kat daha sık rastlanmaktadır.
Otizmin Belirtileri ve Tanısı
Etrafa karşı duyarsızlık, tepkisizlik ve ilgisizlik
Komut almama durumu
İşaret lisanı kullanmama
Oyun oynama yeteneğinde yetersizlik
Yaşıtlarına karşı ilgisizlik
Ses yenidenları, ekolali
Lisan ve konuşmada gözle görülür gerilik
Stereotipik davranışlar (el çırpma, sallanma, melodik konuşmalar vb.)
çok hareketlilik ve kurallara uyumsuzluk
Bir şeye sabitlenip uzun müddet bakma
Günlük hayatındaki sistem değişikliklerine çok reaksiyon üzere belirtileri gözlenen çocuğun otizm açısından kıymetlendirme yapmak gerekir.
Ayrıyeten;
Kendisine bakan kimselere nadiren gülümseme.
Oburlarının çıkardığı sesleri yahut gülücük üzere hareketleri nadiren taklit etme.
Ses çıkarmada gecikme yahut nadiren ses çıkarma.
6-12 aylıkken ismine reaksiyon vermeme.
10. aydan itibaren el işaretleri ile bağlantı kurmama.
Göz teması kuramama.
Nadiren dikkatinizi çekme.
Ellerde, ayaklarda, bacaklarda sertleşme yahut el bileklerini çevirme üzere sıra dışı beden hareketleri ve sıra dışı duruş ve öbür yinelayıcı davranışlar.
Onu kaldırmak istediğinizde size yanlışsız uzanmaması.
Yuvarlanma, emekleme üzere hareketler açısından motor gelişim geriliği.
DSM-4’te otizm, “başkalarıyla etkileşimde zorlanma; konuşma, lisan ve bağlantı kuvvetlikleri (mesela, gecikmiş konuşma, ekolali); tekdüze rutinlere ve etrafa çok bağlılık; takıntılı, kendini-uyarıcı, bir dahaleyici davranışlara sahip olma ve duyusal uyarana çok ya da olağan dışı reaksiyon verme üzere yetersizlikler” olarak tanımlanmaktadır (American Psychiatric Association, 2000; Simpson & Myles, 1998).
Toplumsal Etkileşim Problemleri
Otizmli çocuklarda;
Toplumsal etkileşim için gerekli sözel olmayan davranışlarda yetersizlik.
olağan dışı göz kontağı özellikleri gösterme.
Ses kullanmasında sıradışı özellikler gösterme.
Yaşa uygun akran alakaları geliştirememek.
Arkadaşlık kurmakta zorlanmak.
Akranlarla etkileşimde bulunmamak.
Diğerleriyle zevk, muvaffakiyet ya da ilgi paylaşımında sonluluk, yalnızlığı tercih etmek.
Sözel övgü karşısında reaksiyon vermemek.
Sosyal-duygusal davranışlarda sonluluk.
Diğerlerinin ilgisi karşısında reaksiyonsuz kalmak.
Bağlantı meseleleri, lisan gelişmeninde gecikme, karşılıklı konuşmada zorluk.
alışılmadık ya da bir dahalenen lisan kullanmak.
Gelişimsel seviyeye uygun olmayan oyun oynama.
Sonlu alanda, ağır ve olağan dışı ilgilere sahip olmak.
Belirli sistem ve rutinlere ait çok ısrarcılık.
bir dahalenen (kendini uyarıcı) davranışlar, stereotipik davranışlar gösterme (el çırpma, kendine has bedensel hareketler).
Objeleri olağan dışı maksatlarla kullanmak üzere, bir kadro toplumsal etkileşim için gerekli sözel olmayan davranışlar görülebilmektedir.
Otizm Teşhis Süreci
DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-5) Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı’na bakılırsa, otizm teşhisinin konulabilmesi için, aşağıda sıralanan 12 belirtiden en az 6’sının görülmesi gerekir. Ayrıyeten, bu belirtilerden en az ikisinin toplumsal etkileşim sıkıntıları kategorisinden, en az birer adedinin ise başka iki kategoriden (iletişim sıkıntıları ve sınırlı/bir dahalenen ilgi ve davranışlar) olması koşuldur. Bu belirtilerden en az birinin 36 aydan evvel ortaya çıkmış olması da bir başka şarttır.
DSM-5’e bakılırsa otizmli bireylerde gözlenen temel problemler genel olarak şöyleki özetlenebilir.
Toplumsal etkileşimde kuvvetlik: Arkadaşlık ilgileri geliştirememek, bir epey şeyi diğerleriyle bir arada değil de kendi başına yapmayı yeğlemek, diğerleriyle göz teması kurmakta zorlanmak, etrafındaki şahısların yaptıklarıyla ilgilenmemek ve bu şahıslar kendisiyle ilgilendiğinde
İletişim-dil-konuşma kuvvetlikleri: Lisan ve konuşma gelişmeninde akranlarının gerisinde olmak ya da hiç konuşmamak, diğerleriyle sohbet başlatmada ve sürdürmede zorlanmak, birtakım kelamları tekrar yeniden ve bağsız vakit içinderda sergilemek, etrafındaki tıpkı yaşlarındaki akranlarının oynadığı oyuna ilgi göstermemek.
Sonlu İlgi ve bir dahaleyici-Takıntılı Davranışlar:
– Aşikâr konularda çok bilgi sahibi olma (mesela su altı canlılarının özellikleri, ya da tropik meyvelerle ilgili detaylı bilgi sahibi olma).
– Günlük hayattaki sistem değişikliklerine çok reaksiyon vermek
– Birtakım objelerle tek tip hareketlerde bulunmak ( mesela ip döndürme, kalem sallama)
– olağan dışı vücut hareketleri yapmak (mesela sallanmak , daima el çırpmak vs )
DSM-5’in yeni tanımlamasında otizm teşhis ölçütü iki başlık altında sınıflandırılmış ve seviyelere ayrılmıştır. Bunlar, sözel ve sözel olmayan toplumsal bağlantı hünerlerinde (dil ve konuşma) yetersizlik ve sonlu ilgi ile bir dahaleyici-takıntılı davranışlar formunda tanımlanmaktadır.
Bu özelliklerle bir arada, otizmli bireyler çoğunlukla tipik fizikî büyüme ve gelişim, geniş bir aralıkta bilişsel ve lisan yeteneğine sahip olabilirler; hatta, birtakım bireylerin yüksek seviyede özel yetenekleri olabilmektedir.
Otizm tanısı kimler tarafınca ve nasıl konur ?
Otizm teşhisini yalnızca hususun uzmanları tarafınca kanulabilir. Uzmanlar çocuğu gözler, gelişim testleri uygular, kıymetlendirme ölçütlerine nazaran anne–babalarına çocuğun gelişimi hakkında sorular sorarak teşhisini koyar. Genel yaklaşım, çocuklara 1 yaşından itibaren teşhis konulabileceği doğrultusundadır. Erken yaşta teşhis konması, eğitime de erken başlanması açısından değerlidir. Erken teşhis ve erken eğitimle otizmli bireyin yetersizlik derecesi düşürülebilir. Dünyadaki başarılı programlar bu işbirliğini lisan ve konuşma terapisti, psikolog, öğretmenler (sınıf öğretmeni ve özel eğitim öğretmeni), okul psikoloğu, aileler, odyolog, ve gerektiğinde başka meslek uzmanlarının iştirakiyle gerçekleştirmektedir. Otizmli çocukların bilhassa sözel ve sözel olmayan toplumsal bağlantı (dil-konuşma ve etkileşim) yetersizliklerinin en temel teşhis ölçütü olarak kabul edildiği göz önüne alındığında, teşhiste disiplinlerarası işbirliğine ihtiyaç vardır. Başta Amerika olmak üzere bir hayli ülkede lisan ve konuşma terapisti evvela tedbire, erken tanı/ayırıcı-tanı ve kıymetlendirme sürecinde grubun en kritik rolünü üstelenmektedir (ASHA, 2006 a,b,c,d). Ülkemizde otizm tanısı çocuk nöroloğu ve çocuk ruh hastalıkları uzmanları tarafınca konmaktadır.
Çocuk ruh hastalıkları uzmanı: Çocuk ruh hastalıkları uzmanı, çocuk ruh sıhhatini pahalandıran, tanılayan ve tedavi eden hekimdir. Çocuğunuzu gözler, sizinle görüşme yapar, teşhis ölçütlerine göre çocuğunuzu kıymetlendirir, tıbbi muayenesini yapar ve teşhisini koyar. Gerekirse tıbbi tetkik ve ilaç tedavisi önerir. İlaç, eğitime dayanak ve istenmeyen hareketleri denetim altına almak maksadıyla verilir. Otizmin ilaçla tedavisi çabucak hemen mümkün değildir.
Değişiklikleri takip edebilmesi, gerekli düzenlemeleri yapabilmesi için nizamlı aralıklarla (yılda bir ya da iki kez) çocuğu çocuk ruh hastalıkları uzmanına götürmek gereklidir.
Çocuk nörologu: Çocuk nörologu çocuklardaki beyin ve hudut sistemi problemlerinin uzmanıdır. Çocuk nörologu da otizme ait kıymetlendirme yapabilir. Ayrıyeten, çocuğunuzda otizmle alakalı olabilecek kimi hastalıkların (sara nöbetleri gibi) olduğu ya da otizm haricinde diğer problemlerin varlığı düşünülürse, çocuk nörologu tarafınca birtakım tıbbi tetkikler (MR, BT, EEG vb.) ve tedaviler de yapılabilir. Fakat, bütün otizmli çocukların sadece dörtte birinde bu cins meseleler görülür.
Çocuk çabucak hemen otizm tanısı almamışsa, çocuk ruh sıhhati ve hastalıkları anabilim kolu yahut çocuk nörolojisi anabilim kısmı bulunan bulunan üniversite hastanelerine ya da devlet hastanelerinin ilgili kliniklerine başvurulabilmektedir.
Çocuk otizm tanısı alırsa, engelli sıhhat şurası raporu alınmaktadır.
Engelli sıhhat konseyi raporu almak için; engelli sıhhat konseyi bulunan bir hastaneye başvurmak gerekmektedir. Engelli sıhhat şurası; iç hastalıkları, göz hastalıkları, kulak-burun-boğaz, genel cerrahi yahut ortopedi, nöroloji yahut ruh sıhhati ve hastalıkları uzmanlarından oluşur.
Otizmin Tedavisi Var mıdır ?
Tedavide maksat, çocuğun yaşına uygun irtibat, lisan, konuşma, bilişsel ve toplumsal ve akademik marifetlerini geliştirmesini sağlamaktır. Bu hedefle sözel ve sözel olmayan irtibat marifetlerini geliştirmeye yönelik özel eğitim programları, lisan ve irtibat terapileri olabildiğince erken periyotta başlatılmalı. Ailenin çocuğun bağlantı üslubunu kavramasına ve geliştirmesine yardımcı olacak eğitim ve dayanak sağlanmalı. Duyuların düzenlenmesine ve bedensel aktivitelere dayalı terapiler, dans ve müzik çalışmaları yararlı olabilmekte. Otizmle bir arada görülen davranış ve dikkat sıkıntıları da yükü ağırlaştıran, eğitime ahengi ve iştiraki bozabilen durumlar içinde. Bu meselelere yönelik ilaç tedavilerinin olumlu tesirlerini ortaya koyan epey sayıda bilimsel çalışma mevcut. Özetle erken teşhis, vaktinde ve uygun müdahale ve tertipli takip tedavi kararınu etkileyen epey kıymetli faktörler.
Literatürde otizmin ilaçla tedavisini kanıtlayan rastgele bilimsel çalışma çabucak hemen bulunmamaktadır. Günümüz şartlarında bunun mümkün olmadığı fakat dikkat eksikliği, hiperaktivite, ahenk, öğrenme ve davranış sıkıntılarını ilaçla denetim altına almanın gerektiği durumlar olmaktadır.
Otizm belirtileri erken teşhis ve ağır eğitim programları (terapi ve öğretim) yardımıyla azaltılıp ortadan kaldırılmaktadır. Otizm, terapiler, davranışsal modifikasyonlar, uygun yaklaşımlar, maharet geliştirme, ahenk ve toplumsal ömür maharetleri edinme, gelişimsel uygulamalar vb. ile birçok olumsuz davranışsal özellikler değiştirilebilmektedir. Otizmin tedavisi konusunda yapılan biroldukça çalışmanın kararında en âlâ tedavinin en azından şu an için özel eğitim ve lisan ve konuşma terapisi olduğu anlaşılmıştır. Tabiplerin yazdığı ilaçlar da dahil olmak üzere başka tüm yollar çocuğun eğitimini desteklemek için kullanılır. Bu niçinle, hangi metot kullanılırsa kullanılsın, bunun yanında erken, ağır ve daima eğitim koşuldur
Lisan ve Konuşma Terapisinin otizmde rolü
Otizmde karşılaşılan problemlerden en değerlisi otizmli bireyin toplumsal bağlantısıdır. Toplumsal irtibatı en tesirli gerçekleştirmenin yolu sözel ve sözel olmayan biçimleriyledil*kullanmaktan geçer. Lisanı diğerlerini anlamak ve kendimizi anlatmak için kullanırken lisanın ses sistemi, dilbilgisi sistemini bilmemiz gerektiği kadar, lisanı nerde, ne vakit, kime, nasıl kullanacağımızı belirleyen toplumsal boyutunu da öğrenmemiz kıymetlidir. bu biçimde, dil-konuşmanın, toplumsal etkileşime girmenin de en temel ögesi olduğu göz önüne alındığında lisan ve konuşma terapisinin ehemmiyeti ve gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu niçinle de, ileri ülkelerde lisan ve konuşma terapistleri ayırıcı-tanı daha sonrasında da eğitim müdahalelerine yönelik kişiselleştirilmiş program geliştirme ve uygulama grubunda yer almakta ve gerek terapi/öğretim yaparak gerekse danışmanlık hizmetleri vererek ilgili öğretmenler, aileler ve uzmanlar ile işbirliği ortasında çalışmaktadır (ASHA, 2006a, b, c, d). Otizmli çocuklara verilen lisan ve konuşma terapisi özel eğitimle birlikte gdolayıldüğünde çocuğun bu sıkıntılarına tesirli bir biçimde müdahale edilebilmektedir. Kuşkusuz, gerektiğinde başka disiplinlerin (fizyoterapi, iş-uğraşı terapisi, gibi) dayanağına de yer verilmesi sonuçların verimliliğini arttıracaktır. Lisan ve konuşma terapistleri, otizmli bireylerle çalışırken alanda geliştirilmiş bilimsel destekli uygulamaları kullanmaktadırlar. Burada kıymetli bir not olarak otizmli çocukların terapisinde bilimsel desteği olmayan kimi oral-motor antrenmanların yeri olmadığını da belirtmek gereklidir.
KAYNAKÇA
Landa, R.J., Diagnosis of autism spectrum disorders in the first 3 years of life. Nat Clin Pract Neurol 4(3): 138–47. DOI:10.1038/ncpneuro0731.PMID*18253102. (2008).Konrot, A., Bağlantı, Lisan ve Konuşma Bozuklukları, Lisan ve Kavram Gelişimi, S.Topbaş (Ed.), Kök Yayıncılık, Ankara, (2007).
Konrot, A., Bağlantı yetersizliği olan çocuklar. A. Ataman, (Ed.), Özel ihtiyaçlı çocuklar ve özel eğitime giriş ortasında (263-289). Ankara: Gündüz Eğitim ve Yay. (2003).
Strock, M Autism Spectrum Disorders (Pervasive Developmental Disorders). National Institute of Mental Health. (2008).
The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition (DSM-5), update to the American Psychiatric Association’s (APA) classification and diagnostic tool. (2013)