Travmatik beyin hasarı en başta trafik kazaları olmak üzere yüksekten düşme, iş kazaları, darp üzere niçinlerle meydana gelmektedir. Artık ülkemizin günlük yaşantısına girmiş olan sarsıntı üzere doğal, bina çökmesi üzere doğal olmayan felaketler de travmatik beyin hasarına yol açmaktadır. Travmatik beyin hasarı, başın ani ve şiddetli bir biçimde bir objeye çarpması (araba camı, kalorifer, beton gibi) ya da bir objenin kafatasını delerek beyin dokusuna ziyan vermesi (kurşun, çivi gibi) kararı ortaya çıkan beyin faydalanmalarıdır.
Rehabilitasyonu epeyce güç, değerli ve uzun müddet alan travmatik beyin hasarının oluşmaması, en aza indirilmesi birincil hedef olmalıdır.
Toplumun, şoförlerin eğitilmesi, yolların kalitesinin artırılması, arabaların emniyet standartlarının yükseltilmesi, faal trafik kontrolleri, şoför ve tüm yolcuların emniyet kemeri kullanımının sağlanması üzere tedbirlerle travmatik beyin hasarı oluşumu azaltılabilir.
Travmatik beyin hasarı her yerde, her an ve her insanın başına gelebilir. ergenlerde ve bilhassa 15-25 yaş içinde sıklığı en çokdır. Motorsiklet ve bisiklet kazalarında daha fazla görülür. Kask kullanılması travmatik beyin hasarı oluşumunu kıymetli ölçüde azaltır.
Travmatik beyin hasarının akut periyodunda vefat oranı yüksektir (% 50’den çok). Tıp alanındaki gelişmelerin bu oranı giderek düşürmesi beklenir. Birinci yardım ve ağır bakım imkanlarının artması ile giderek daha fazla travmatik beyin hasarı ile karşılacağımızı ve TBH rehabilitasyonunun çözülmesi gereken büyük bir sorun olarak karşımıza çıkacağını söyleyebiliriz.
Beyin en değerli, en narin, en karmaşık, en süper organımızdır. Beyin hasarı
oluştuğunda, akciğer, karaciğer hasarı ya da kemik kırığında olduğu üzere bir güzelleşme
bekleyemeyiz. Birkaç saniye süren bir olay beynimizde yaptığı değişikliklerle yaşantımızı
büsbütün değiştirebilir.
Travmatik beyin hasarı bilişsel işlevlerimizi etkileyebilir. Bellek, algılama, manaya, dikkat, sorun çözme, mantıklı düşünme üzere hayli değerli fonksiyonlarımızda değişiklikler, farklılıklar oluşabilir.
Travmatik beyin hasarı fizikî problemlere da yol açabilir. Kısmi felç, spastisite, istikrar ve uyum bozukluğu, yutma kuvvetliğü bizi şahsa bağımlı hale getirebilir.
Travmatik beyin hasarı davranış değişikliklerine de yol açabilir. Depresyon, kişilik değişiklikleri, saldırganlık, şiddet ve denetim kaybı kararı etrafımızdaki insanların ve sevdiklerimizin ikileme girmelerine niye olabiliriz.
Travmatik beyin hasarının kıymetlendirilmesi
Travmatik beyin hasarının derecelendirilmesi ve prognozun varsayımı için skalalar mevcuttur. Bu değerlendirmeye göre güzelleşme grubundakilerde travmatik beyin hasarı öncesi duruma dönmeyi engelleyen psikososyal bozukluklar görülebilir.
Travmatik beyin hasarı daha sonrası oluşan amnezi de prognozu kötüleştirici bir gösterge olarak kabul edilmektedir.
Travmatik beyin hasarında kullanılan skalalar rehabilitasyon için kâfi hassaslıkta değildir. Kafatasının durumuna bakılırsa kapalı ve açık baş faydalanmaları formunda ikiye ayrılabilmektedir. Açık baş faydalanmalarında kafatasında kırık oluşurken kapalı travmalarda kırık oluşmaz.
15-24 yaş erkeklerde, riskli olduğu var iseyılan hayat metotlarına bağlı olarak, görülme mümkünlüğü yüksektir. 75 yaş üstü bireyler ise düşmeye bağlı travmalara daha epeyce maruz kalırlar. Ergen ve yetişkinler için en sık görülen sebep araba ve motosiklet kazaları ve şiddet içeren hatalardır. Mesleğe bağlı olarak da asker, polis üzere mesleklerde kurşun faydalanmalarına sıkça rastlanabilmektedir.
Bir yaşın altındaki bebeklerde en yaygın sebep fizikî istismar olabilir. Bilhassa oyun ya da ziyan verme maksatlı fazlaca şiddetli sallamalar beyin hasarlarına yol açabilmektedir. Biraz daha büyük okul öncesi çocuklarda düşme kararı hasarlanmalara çoğunlukla rastlanmaktadır. Beş yaş daha sonrasında ise yaya ya da bisikletli faydalanmalar artabilimektedir.
Travmatik Beyin Hasarı kararı ortaya çıkan dilsel ve bilişsel sıkıntılar nelerdir?
Bu meseleler şahıstan bireye değişmektedir. Kişilik, faydalanma öncesi marifetler ve beyin hasarının şiddetine nazaran ferdî farklılıklar görülmektedir. Beyin hasarının tesiri faydalanmanın daha sonrasındasında en çokdır. bir daha de TBH’nin kimi tesirleri yanlış anlaşılabilmektedir. Yeni hasarlanmış beyin dokusunda sıklıkla şişlikler (ödem), ezikler ve yaralar mevcuttur. Bu tip hasarlar çoklukla kalıcı değildir; bu alanların fonksiyonları şişlik ve yaralar geçince geri gelebilir. Bu yüzden, TBH daha sonrasındaki birinci haftalarda uzun-dönemli problemlerin tam olarak iddia edilebilmesi zordur. Buna karşın, küçük çaplı bir hasar bile kalıcı, uzun-dönemli problemlere niye olabilmektedir. Beynin hasar görmemiş alanları hasarlı alanların fonksiyonlarını öğrendikçe ve yerine getirmeye başladıkça gelişim gözlenebilir. Çocukların beyni yetişkinlere nazaran bu esnekliğe (plastisite) daha yatkındır. Bu sebeple birebir hasara sahip olan çocuklar yetişkinlere bakılırsa daha düzgün ilerleme gösterebilmektedirler.
Şuuru yerinde olan hastalardaki mümkün bilişsel meseleler şöyle sayılabilir: Dikkat müddetinde azalma, kanıları düzenlemede zorluk, unutkanlık, baş karışıklığı, kimi vakit yeni ayrıntıları öğrenmede zorlanmalar, öteki insanların hareketlerini yorumlayamama, toplumsal durumlara uygun olmayan hareketlerde bulunma, sorun çözmede, karar vermede ve planlamada zorlanma.
Lisan meseleleri da bilişsel sıkıntılar üzere ferdî farklılıklar göstermektedir. Lisanla bağlı sıkıntılardan kimileri şunlardır: Sözcük bulma kuvvetliğü; düzgün cümle kuramama; uzun ve sıklıkla kusurlu anlatımlar ya da açıklamalar; sözcükleri anlamada zorluk; latife ya da esprilerdeki farklı kullanımları, tabirleri, imalı kullanımları anlayamama; kimi vakit kendi yanlışlarının farkında olmama ve buna bağlı olarak çabuk sonlanma; okuma ve yazma hünerlerinde gerileme; matematik hünerlerinde bozulma.
TBH olan şahıslarda karşılaşılabilecek konuşmanın anlaşılırlığı ile ilgili meseleler da gözlemlenmektedir. Olağandan yavaş, anlaşılmaz, ağızda geveleme halinde bir konuşma duyulabilir. Bunun niçini konuşma organlarındaki kasları denetim eden beyin alanlarının hasarlanmasıdır. Bu tip bir konuşma bozukluğuna dizartri denmektedir. Dizartri ile ilgili daha detaylı bilgi “Motor Konuşma Bozuklukları” kısmında verilmektedir.
Travmatik Beyin Hasarı’nda müdahale formları
TBH geçiren bireylere evvela tıbbi müdahale gerekmektedir. Beyne ve bedenin geri kalanına oksijen dayanağı ve kâfi kan akışını sağlamak, kan basıncını denetim etmek önceliklidir. Röntgen, tomografi, MR üzere görüntüleme teknikleri TBH’li hastanın teşhis ve tedavisinin belirlenmesinde pek kıymetlidir. Hasarın görüntülenmesi ve tanılanması daha sonrasında gerekli tıbbi ve cerrahi müdahaleler yapılmaktadır.
ondan sonrasındaki periyotlarda hastaya uygun olan ferdi terapi programları düzenlenmektedir. Bu programlar, fizyoterapi, iş-uğraş terapisi, lisan ve konuşma terapisi, ruhsal ve toplumsal dayanışma formunda olabilmektedir.
Travmatik Beyin Hasarlarında lisan ve konuşma terapistinin rolü
Lisan ve konuşma terapisti öncelikli olarak mevcut durumun kâfi ve yetersiz olduğu alanların belirlenmesi ve uygun terapi programlarının planlanabilmesi için lisan ve konuşma değerlendirmesi yapmaktadır. Gerekli durumlarda bilişsel bir kıymetlendirme de uygulanabilir.
Şayet hastanede çalışan bir lisan ve konuşma terapisti var ise, kişi hastanede yatarken terapilere başlanabilir. Erken devir terapilerde uyanıklık ve dikkate yönelik çalışmalara yer verilmektedir. Etraftaki şahısları, bulunulan yer ve vakti fark etme, tanıma, kendisine söylenenleri manaya üzere irtibat için temel olan marifetler çalışılabilir. Bireyde konuşma anlaşılırlığı yahut yutma ile ilgili sıkıntılar var ise oral-motor antrenmanlar yapılabilir.
Hastaniçin çıktıktan daha sonraki devirde rehabilitasyonun asıl emeli kişinin olabildiğince bağımsız bir biçimde hayatını devam ettirebilmesidir. Lisan maharetleri ile ilgili olarak, isteklerini uygun halde tabir edebilme (konuşma, jest ya da resimlerle), söylenilenleri manaya, konuşma ortasında uygun sözcükleri hatırlama ve kullanma, gerektiği kadar okuma ve yazma üzere hedefler lisan ve konuşma terapisi tarafınca belirlenir ve detaylandırılır.
Lisan ve konuşma terapisti hem de bilişsel problemlerle da ilgilenmektedir. TBH olan şahıslarla en sık rastlanan sorun “unutkanlık” denilen bellek problemleridir. Unutkanlık problemleri ve ne kadar güzelleşeceği de beyindeki hasarın derecesine nazaran değişmektedir. Bellekle ilgili olarak insan isimlerini hatırlama (eşinin ismi, anne-babasının ismi, ünlülerin ismi gibi), sık kullanılan objelerin isimlerini hatırlama (bardak, yatak, telefon, para gibi), olayların sıralamasını hatırlama (önce kalktım, daha sonra yüzümü yıkadım, daha sonra kahvaltı ettim gibi), genel ayrıntıları hatırlama (Türkiyenin başşehri neresidir, Cumhurbaşkanı kimdir, 23 Nisan ne bayramıdır gibi), şahsi ayrıntıları hatırlama (adres, telefon, meslek gibi) çalışmaları yapılmaktadır.
Travmatik Beyin Hasarı olan şahıslarda ortaya çıkan değişiklikler
Hasarlanan beyin alanlarına bağlı olarak fizikî, davranışsal ya da zihinsel değişiklikler ortaya çıkabilmektedir. Birden fazla faydalanma, beynin küçük bir alanıyla hudutlu olabilmektedir. Bu küçük hasar çoğunlukla başın objeye çarptığı ya da objenin beyne girdiği yerde bulunmaktadır.
Bilhassa kapalı baş faydalanmalarında beynin çeşitli alanlarının etkilendiği yaygın hasarlar da görülebilmektedir. Bu yaygın hasarlanmalar beynin kafatası ortasında geri ve ileri gidip gelmesine bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Frontal (ön) ve temporal (yan) loblar, ötürüsıyla, konuşma ve lisan alanları sıklıkla bu türlü etkilenmektedir. Çoğunlukla lisan ve konuşma alanları hasarlandığından çoklukla bağlantı kuvvetlikleri ortaya çıkmaktadır. Başka meseleler ise şöyleki sıralanabilir: ses bozuklukları, yutma kuvvetliğü, yürüme, istikrar, uyum, koku alma, bellek ve bilişsel marifetlerde yetersizlik.
Travmatik Beyin Hasarının Şiddeti
Travmatik beyin hasarı, beyindeki hasarın genişliğine göre ortaya çıkan belirtiler açısından yavaşça, orta ve şiddetli olarak derecelendirilmektedir. yavaşça seviye hasarlarda, şuur kaybı olmayabilir ya da birkaç saniye/dakikalık kısa vadeli bir şuur kaybı olabilir. Baş ağrısı, baş karışıklığı, baş dönmesi, bulanık görme ya da göz yorgunluğu, kulak çınlaması, ağızda berbat bir tat, bitkinlik, uyku sisteminde bozulma, davranışlarda ya da ruh halinde değişiklikler ve hafıza, konsantrasyon, dikkat ve düşünme ile ilgili küçük meseleler yaşanabilir. yavaşça baş travması geçiren birden fazla insan iyileşebilmektedir.
Orta ya da şiddetli hasarlarda da bu semptomlar görülebilmekle birlikte, bunlara ek olarak berbatlaşan ya da geçmeyen baş ağrıları, yinelayan kusma ya da mide bulantısı, havale ya da nöbetler, uykudan uyanamama, gözbebeklerinde genişleme, konuşmada anlaşılmazlık, kol ve bacaklarda güçsüzlük ya da hissizlik, uyum kaybı ve artmış baş karışıklığı, huzursuzluk, tedirginlik, telaş, gerginlik üzere durumlar da gözlenebilmekte; kimi hasarlar ise ölümcül olabilmektedir.
TBH’nin en sık görülen niçini trafik kazalarıdır (çoğunlukla otomobil, motorsiklet kazaları). Öteki sebepler içinde, düşmeler, spor faydalanmaları, iş kazaları, şiddet olayları ve çocuk istismarı sayılabilir.
Spontan düzelme
Travmatik beyin hasarının akut devrinde yaşamsal sıkıntılar ön plandadır. Lakin, bu durum ileride oluşabilecek komplikasyonları önlemek açısından yapılması gerekenleri ihmal ettirmemelidir. Post-akut devirde beyin dokusundaki ödemin ortadan kalkması ile medikal durum stabilize olur ve beyin dokusundaki spontan düzelme devam eder. ondan sonrasındaki kronik devirde ise düzelme santral hudut sistemi nöronlarında filizlenme ve yeni oluşan nöron temasları ile olabilir.
Araştırmalar nörolojik düzelmenin birçoklarının birinci 6 ay ortasında en çok olduğunu
göstermiştir. Birtakım araştırmacılar spontan düzelmenin 1 yıl ortasında tamamlanacağına
inanırken bunun 2 yıl yahut daha fazla sürebileceğini kabul edenler de vardır. Kimi fonksiyonlar
başkalarından daha evvel düzelir. Kalıcı bilişsel ve fizikî bozuklukları olan şahıslar de bile
bir daha yetenekler geliştirilebilir.
Travmatik beyin hasarı daha sonrası ortaya çıkan meseleler
Travmatik beyin hasarı baş çiftlerinde fonksiyon sıkıntılarına, duyu ve motor bozukluklarına, spastisiteye niye olabilir. Mental disfonksiyon, davranış, kişilik, karakter değişiklikleri, konuşma ve irtibat sıkıntıları ortaya çıkabilir. Travmatik beyin hasarında kırıklar, erken mobilizasyon paraartiküler ossifikasyona niye olabilir.
Travmatik beyin hasarı daha sonrası epileptik atak görülebilir. Birinci iki yılda daha sıktır. Öte yandan antikonvülsif tedavi bilişsel fonksiyonu bozabilir. Rehabilitasyona olumsuz tesir yapabilir.
Travmatik beyin hasarının kronik periyodunda ağrılar ortaya çıkabilir. En sık olanı baş ağrısıdır. sonrasındasında boyun, omuz ve bel ağrıları gelir.
Travmatik beyin hasarında anksiyete, depresyon sıktır. Ayrıyeten, dikkatte azalma, konsantrasyon meseleleri, kişilik değişiklikleri, aile ve arkadaş ilgilerinde zorluklar, mesleksel performansta düşüklük ve iş hayatında başarısızlık olabilir.
Travmatik beyin hasarı terapisi
Travmatik beyin hasarında hastanın rehabilitasyonu akut devirde başlatılmalıdır. Lakin yaşamsal problemlerin varlığı ileride oluşabilecek komplikasyonların önlenmesi için epeyce gerekli olan sıradan fakat tesirli tedbirlerin alınmasını göz arkası ettirebilir. Eklemlerin pasif olarak hareket ettirilmesi eklem kontraktürlerini, hastanın iki saatte bir döndürülmesi bası yarası oluşumunu mahzurlar.
Tüm bu ve buna benzeri niçinlerle, en baştan itibaren bir rehabilitasyon uzmanı ile
çalışılması gereklidir. bu biçimdece hem akut periyotta ortaya çıkabilecek ve hastanın tüm
yaşantısısnı etkileyebilecek komplikasyonlar önlenir, tıpkı vakitte hastanın bir rehabilitasyon
kliniğine transferi için gerekli çalışmalar başlatılır.
Tıbbi istikametten stabilize olan hastalar daha ağır ve kapsamlı bir rehabilitasyon
programına alınabilir.
Akut devirde, hatta hasta komada iken başlatılan rehabilitasyon çalışmaları postakut
ve kronik devirlerde de devam eder ve kimi vakit senelerca sürebilir. TBH’nın
rehabilitasyonu ağır bir eğitim ve öğretim ve bir daha her şeyin gözden geçirilmesi
demektir. Şayet her istikametiyle hasta için oluşturulmuş bir rehabilitasyon programına alınmazsa hasta gösterebileceği performansın gerisinde kalır.
Rehabilitasyon interdisipliner olmalıdır. Hastanın problemleri oldukcatur ve bunlarla fakat
bir grup başa çıkabilir. Bu takımın koordinatörlüğünü rehabilitasyon uzmanı yapar.
Travmatik beyin hasarı uzun, sıkıntı ve kıymetli bir müddetçtir. Emel, hastayı mümkün olduğu kadar bağımsız bir hale getirmek ve topluma dönmesini sağlamaktır. Bu hedef uğruna süreç göze alınır.
Ağır travmatik beyin hasarılı hastaların mesane, barsak denetimi, bakım, beslenme, teneffüs, hijyen, mobilite, günlük ömür aktiviteleri üzere problemleri için uygun bir rehabilitasyon merkezinde rehabilite edilmeleri gerekir.
Kapsamlı rehabilitasyon programlarının, deneyimli ve bilgili bir grubun bulunduğu
merkezlerde sonuçların daha güzel olduğu bildirilmiştir.
Birfazlaca sorunu olan travmatik beyin hasarlı hastanın erken mobilizasyonu gerekir. bu biçimdece immobilizasyonun kas atrofisi, bası yarası, osteoporoz, kontraktür, paraartiküler
ossifikasyon üzere komplikasyonları önlenir.
Travmatik beyin hasarında spastisite oluşabilir. Pasif eklem hareketini, etkin hareketi, hastanın uygun pozisyonlanmasını, bakımını, hijyenik çalışılmasını engelliyorsa, kontraktüre, antrenman sırasında ağrıya, niye oluyorsa tedavi edilmelidir. Tedavisinde medikal, fizikî, girişimsel ve cerrahi yollar uygulanabilir.
Eklem kontraktürü oluşmussa, eklem hareket açıklığı idmanları, germe, cihazlama,
cerrahi gerekebilir.
Travmatik beyin hasarında kas kuvvetsizlikleri görülebilir. Kas kuvvetlendirme idmanları ile kaslar olağan kuvvetine getirilmeye çalışılır. İstikrar ve uyum bozuklukları kelam konusu ise buna yönelik antrenmanlar yaptırılır. Ataksi kıymetli hareket bozukluklarından biridir ve günlük hayat aktivitelerini engelleyebilir. Ortez ve öteki yardımcı aygıtlardan yararlanılabilir.
Beynimiz plastisitesi ile adaptasyon gösteren dinamik ve harika bir organımızdır.
Rehabilitasyon çalışmalarına kesinlikle yanıt verir. Lakin, travmatik beyin hasarının yükü yaş, cinsiyet, hastalık öncesi durum, sosyoekonomik parametreler, bilişsel fonksiyonların durumu ve öteki işlevler son durumun belirlenmesinde etkilidirler.
Klinik düzelme yavaştır ve kıymetlendirilmesi kolay değildir.
Tıbbi rehabilitasyonu epey güç, değerli ve uzun süren travmatik beyin hasarında toplumsal rehabilitasyon yoluyla topluma kazandırma ve üretken bir kişi haline getirme daha da sıkıntı olabilir.
Büyük bir çoğunluğu genç yaş kümesinde olan bu hastalar uygun bir rehabilitasyon
programı ile bağımsız ve üretken bir yaşantıya geçebilir.
Ağır travmatik beyin hasarı olanlar bencil ve çocuksu bir kişilik kazanabilirler, bunların sabırlı, uygun ve müspet dayanak veren bir etrafa gereksinimleri vardır. Aile, arkadaş, etrafta bulunanlar ve nihayet tüm toplumun bu bireylerin ihtiyaçlarından haberdar olmaları ile gerçek rehabilitasyon sağlanabilir.
Travmatik beyin hasarı geçirmiş olanların mesleksel ve ekonomik rehabilitasyonları tamamlanıp, eski mesleklerine devam edemiyorlarsa, yeni bir meslek edindirilmeleri ve uygun bir işe yerleştirilerek, kendi kendine yeten, üretken bir yaşantı düzeyine getirilmeleri mümkün olmuyorsa rehabilitasyon başarılı sayılamaz. Toplumsal teminatı olmayan, ailesine takviye olamayan bu bireylerde ekonomik sıkıntılar en büyük tasa sebebidir.
Travmatik beyin hasarı olan hasta eksterne edilmedilk evvel tüm bunlar düşünülmeli ve gerekli yönlendirmeler yapılmalıdır.
Travmatik beyin hasarı olağandışı toplumsal ve uygun olmayan seksüel davranışlara da yol açabilir. kimi vakit saldırgan davranışlar gösterebilirler. Psikososyal rehabilitasyon en kıymetli ve en epeyce vakit alan kısım haline gelebilir.
Travmatik beyin hasarı olan lakin güzel rehabilite edilmiş, öğrenme, hatırlama üzere bilişsel fonksiyonlarında sorun olmayanlar bağımsız hale gelebilirler. Lakin ağır travmatik beyin hasarı olanlar ömür uzunluğu bağımlı kalabilirler. Bu kategoriye giren hastaların ailelerinin dayanağa ihtiyacı vardır. Meskende bakım hizmetlerinin sağlanabilmesi gerekir. Ayrıyeten, uygun rehabilitasyon merkezleri tarafınca takip, gerektiğinde bir daha hospitalizasyon ve hayat uzunluğu takviye programları geliştirilebilir.
Rehabilitasyonu epeyce güç, değerli ve uzun müddet alan travmatik beyin hasarının oluşmaması, en aza indirilmesi birincil hedef olmalıdır.
Toplumun, şoförlerin eğitilmesi, yolların kalitesinin artırılması, arabaların emniyet standartlarının yükseltilmesi, faal trafik kontrolleri, şoför ve tüm yolcuların emniyet kemeri kullanımının sağlanması üzere tedbirlerle travmatik beyin hasarı oluşumu azaltılabilir.
Travmatik beyin hasarı her yerde, her an ve her insanın başına gelebilir. ergenlerde ve bilhassa 15-25 yaş içinde sıklığı en çokdır. Motorsiklet ve bisiklet kazalarında daha fazla görülür. Kask kullanılması travmatik beyin hasarı oluşumunu kıymetli ölçüde azaltır.
Travmatik beyin hasarının akut periyodunda vefat oranı yüksektir (% 50’den çok). Tıp alanındaki gelişmelerin bu oranı giderek düşürmesi beklenir. Birinci yardım ve ağır bakım imkanlarının artması ile giderek daha fazla travmatik beyin hasarı ile karşılacağımızı ve TBH rehabilitasyonunun çözülmesi gereken büyük bir sorun olarak karşımıza çıkacağını söyleyebiliriz.
Beyin en değerli, en narin, en karmaşık, en süper organımızdır. Beyin hasarı
oluştuğunda, akciğer, karaciğer hasarı ya da kemik kırığında olduğu üzere bir güzelleşme
bekleyemeyiz. Birkaç saniye süren bir olay beynimizde yaptığı değişikliklerle yaşantımızı
büsbütün değiştirebilir.
Travmatik beyin hasarı bilişsel işlevlerimizi etkileyebilir. Bellek, algılama, manaya, dikkat, sorun çözme, mantıklı düşünme üzere hayli değerli fonksiyonlarımızda değişiklikler, farklılıklar oluşabilir.
Travmatik beyin hasarı fizikî problemlere da yol açabilir. Kısmi felç, spastisite, istikrar ve uyum bozukluğu, yutma kuvvetliğü bizi şahsa bağımlı hale getirebilir.
Travmatik beyin hasarı davranış değişikliklerine de yol açabilir. Depresyon, kişilik değişiklikleri, saldırganlık, şiddet ve denetim kaybı kararı etrafımızdaki insanların ve sevdiklerimizin ikileme girmelerine niye olabiliriz.
Travmatik beyin hasarının kıymetlendirilmesi
Travmatik beyin hasarının derecelendirilmesi ve prognozun varsayımı için skalalar mevcuttur. Bu değerlendirmeye göre güzelleşme grubundakilerde travmatik beyin hasarı öncesi duruma dönmeyi engelleyen psikososyal bozukluklar görülebilir.
Travmatik beyin hasarı daha sonrası oluşan amnezi de prognozu kötüleştirici bir gösterge olarak kabul edilmektedir.
Travmatik beyin hasarında kullanılan skalalar rehabilitasyon için kâfi hassaslıkta değildir. Kafatasının durumuna bakılırsa kapalı ve açık baş faydalanmaları formunda ikiye ayrılabilmektedir. Açık baş faydalanmalarında kafatasında kırık oluşurken kapalı travmalarda kırık oluşmaz.
15-24 yaş erkeklerde, riskli olduğu var iseyılan hayat metotlarına bağlı olarak, görülme mümkünlüğü yüksektir. 75 yaş üstü bireyler ise düşmeye bağlı travmalara daha epeyce maruz kalırlar. Ergen ve yetişkinler için en sık görülen sebep araba ve motosiklet kazaları ve şiddet içeren hatalardır. Mesleğe bağlı olarak da asker, polis üzere mesleklerde kurşun faydalanmalarına sıkça rastlanabilmektedir.
Bir yaşın altındaki bebeklerde en yaygın sebep fizikî istismar olabilir. Bilhassa oyun ya da ziyan verme maksatlı fazlaca şiddetli sallamalar beyin hasarlarına yol açabilmektedir. Biraz daha büyük okul öncesi çocuklarda düşme kararı hasarlanmalara çoğunlukla rastlanmaktadır. Beş yaş daha sonrasında ise yaya ya da bisikletli faydalanmalar artabilimektedir.
Travmatik Beyin Hasarı kararı ortaya çıkan dilsel ve bilişsel sıkıntılar nelerdir?
Bu meseleler şahıstan bireye değişmektedir. Kişilik, faydalanma öncesi marifetler ve beyin hasarının şiddetine nazaran ferdî farklılıklar görülmektedir. Beyin hasarının tesiri faydalanmanın daha sonrasındasında en çokdır. bir daha de TBH’nin kimi tesirleri yanlış anlaşılabilmektedir. Yeni hasarlanmış beyin dokusunda sıklıkla şişlikler (ödem), ezikler ve yaralar mevcuttur. Bu tip hasarlar çoklukla kalıcı değildir; bu alanların fonksiyonları şişlik ve yaralar geçince geri gelebilir. Bu yüzden, TBH daha sonrasındaki birinci haftalarda uzun-dönemli problemlerin tam olarak iddia edilebilmesi zordur. Buna karşın, küçük çaplı bir hasar bile kalıcı, uzun-dönemli problemlere niye olabilmektedir. Beynin hasar görmemiş alanları hasarlı alanların fonksiyonlarını öğrendikçe ve yerine getirmeye başladıkça gelişim gözlenebilir. Çocukların beyni yetişkinlere nazaran bu esnekliğe (plastisite) daha yatkındır. Bu sebeple birebir hasara sahip olan çocuklar yetişkinlere bakılırsa daha düzgün ilerleme gösterebilmektedirler.
Şuuru yerinde olan hastalardaki mümkün bilişsel meseleler şöyle sayılabilir: Dikkat müddetinde azalma, kanıları düzenlemede zorluk, unutkanlık, baş karışıklığı, kimi vakit yeni ayrıntıları öğrenmede zorlanmalar, öteki insanların hareketlerini yorumlayamama, toplumsal durumlara uygun olmayan hareketlerde bulunma, sorun çözmede, karar vermede ve planlamada zorlanma.
Lisan meseleleri da bilişsel sıkıntılar üzere ferdî farklılıklar göstermektedir. Lisanla bağlı sıkıntılardan kimileri şunlardır: Sözcük bulma kuvvetliğü; düzgün cümle kuramama; uzun ve sıklıkla kusurlu anlatımlar ya da açıklamalar; sözcükleri anlamada zorluk; latife ya da esprilerdeki farklı kullanımları, tabirleri, imalı kullanımları anlayamama; kimi vakit kendi yanlışlarının farkında olmama ve buna bağlı olarak çabuk sonlanma; okuma ve yazma hünerlerinde gerileme; matematik hünerlerinde bozulma.
TBH olan şahıslarda karşılaşılabilecek konuşmanın anlaşılırlığı ile ilgili meseleler da gözlemlenmektedir. Olağandan yavaş, anlaşılmaz, ağızda geveleme halinde bir konuşma duyulabilir. Bunun niçini konuşma organlarındaki kasları denetim eden beyin alanlarının hasarlanmasıdır. Bu tip bir konuşma bozukluğuna dizartri denmektedir. Dizartri ile ilgili daha detaylı bilgi “Motor Konuşma Bozuklukları” kısmında verilmektedir.
Travmatik Beyin Hasarı’nda müdahale formları
TBH geçiren bireylere evvela tıbbi müdahale gerekmektedir. Beyne ve bedenin geri kalanına oksijen dayanağı ve kâfi kan akışını sağlamak, kan basıncını denetim etmek önceliklidir. Röntgen, tomografi, MR üzere görüntüleme teknikleri TBH’li hastanın teşhis ve tedavisinin belirlenmesinde pek kıymetlidir. Hasarın görüntülenmesi ve tanılanması daha sonrasında gerekli tıbbi ve cerrahi müdahaleler yapılmaktadır.
ondan sonrasındaki periyotlarda hastaya uygun olan ferdi terapi programları düzenlenmektedir. Bu programlar, fizyoterapi, iş-uğraş terapisi, lisan ve konuşma terapisi, ruhsal ve toplumsal dayanışma formunda olabilmektedir.
Travmatik Beyin Hasarlarında lisan ve konuşma terapistinin rolü
Lisan ve konuşma terapisti öncelikli olarak mevcut durumun kâfi ve yetersiz olduğu alanların belirlenmesi ve uygun terapi programlarının planlanabilmesi için lisan ve konuşma değerlendirmesi yapmaktadır. Gerekli durumlarda bilişsel bir kıymetlendirme de uygulanabilir.
Şayet hastanede çalışan bir lisan ve konuşma terapisti var ise, kişi hastanede yatarken terapilere başlanabilir. Erken devir terapilerde uyanıklık ve dikkate yönelik çalışmalara yer verilmektedir. Etraftaki şahısları, bulunulan yer ve vakti fark etme, tanıma, kendisine söylenenleri manaya üzere irtibat için temel olan marifetler çalışılabilir. Bireyde konuşma anlaşılırlığı yahut yutma ile ilgili sıkıntılar var ise oral-motor antrenmanlar yapılabilir.
Hastaniçin çıktıktan daha sonraki devirde rehabilitasyonun asıl emeli kişinin olabildiğince bağımsız bir biçimde hayatını devam ettirebilmesidir. Lisan maharetleri ile ilgili olarak, isteklerini uygun halde tabir edebilme (konuşma, jest ya da resimlerle), söylenilenleri manaya, konuşma ortasında uygun sözcükleri hatırlama ve kullanma, gerektiği kadar okuma ve yazma üzere hedefler lisan ve konuşma terapisi tarafınca belirlenir ve detaylandırılır.
Lisan ve konuşma terapisti hem de bilişsel problemlerle da ilgilenmektedir. TBH olan şahıslarla en sık rastlanan sorun “unutkanlık” denilen bellek problemleridir. Unutkanlık problemleri ve ne kadar güzelleşeceği de beyindeki hasarın derecesine nazaran değişmektedir. Bellekle ilgili olarak insan isimlerini hatırlama (eşinin ismi, anne-babasının ismi, ünlülerin ismi gibi), sık kullanılan objelerin isimlerini hatırlama (bardak, yatak, telefon, para gibi), olayların sıralamasını hatırlama (önce kalktım, daha sonra yüzümü yıkadım, daha sonra kahvaltı ettim gibi), genel ayrıntıları hatırlama (Türkiyenin başşehri neresidir, Cumhurbaşkanı kimdir, 23 Nisan ne bayramıdır gibi), şahsi ayrıntıları hatırlama (adres, telefon, meslek gibi) çalışmaları yapılmaktadır.
Travmatik Beyin Hasarı olan şahıslarda ortaya çıkan değişiklikler
Hasarlanan beyin alanlarına bağlı olarak fizikî, davranışsal ya da zihinsel değişiklikler ortaya çıkabilmektedir. Birden fazla faydalanma, beynin küçük bir alanıyla hudutlu olabilmektedir. Bu küçük hasar çoğunlukla başın objeye çarptığı ya da objenin beyne girdiği yerde bulunmaktadır.
Bilhassa kapalı baş faydalanmalarında beynin çeşitli alanlarının etkilendiği yaygın hasarlar da görülebilmektedir. Bu yaygın hasarlanmalar beynin kafatası ortasında geri ve ileri gidip gelmesine bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Frontal (ön) ve temporal (yan) loblar, ötürüsıyla, konuşma ve lisan alanları sıklıkla bu türlü etkilenmektedir. Çoğunlukla lisan ve konuşma alanları hasarlandığından çoklukla bağlantı kuvvetlikleri ortaya çıkmaktadır. Başka meseleler ise şöyleki sıralanabilir: ses bozuklukları, yutma kuvvetliğü, yürüme, istikrar, uyum, koku alma, bellek ve bilişsel marifetlerde yetersizlik.
Travmatik Beyin Hasarının Şiddeti
Travmatik beyin hasarı, beyindeki hasarın genişliğine göre ortaya çıkan belirtiler açısından yavaşça, orta ve şiddetli olarak derecelendirilmektedir. yavaşça seviye hasarlarda, şuur kaybı olmayabilir ya da birkaç saniye/dakikalık kısa vadeli bir şuur kaybı olabilir. Baş ağrısı, baş karışıklığı, baş dönmesi, bulanık görme ya da göz yorgunluğu, kulak çınlaması, ağızda berbat bir tat, bitkinlik, uyku sisteminde bozulma, davranışlarda ya da ruh halinde değişiklikler ve hafıza, konsantrasyon, dikkat ve düşünme ile ilgili küçük meseleler yaşanabilir. yavaşça baş travması geçiren birden fazla insan iyileşebilmektedir.
Orta ya da şiddetli hasarlarda da bu semptomlar görülebilmekle birlikte, bunlara ek olarak berbatlaşan ya da geçmeyen baş ağrıları, yinelayan kusma ya da mide bulantısı, havale ya da nöbetler, uykudan uyanamama, gözbebeklerinde genişleme, konuşmada anlaşılmazlık, kol ve bacaklarda güçsüzlük ya da hissizlik, uyum kaybı ve artmış baş karışıklığı, huzursuzluk, tedirginlik, telaş, gerginlik üzere durumlar da gözlenebilmekte; kimi hasarlar ise ölümcül olabilmektedir.
TBH’nin en sık görülen niçini trafik kazalarıdır (çoğunlukla otomobil, motorsiklet kazaları). Öteki sebepler içinde, düşmeler, spor faydalanmaları, iş kazaları, şiddet olayları ve çocuk istismarı sayılabilir.
Spontan düzelme
Travmatik beyin hasarının akut devrinde yaşamsal sıkıntılar ön plandadır. Lakin, bu durum ileride oluşabilecek komplikasyonları önlemek açısından yapılması gerekenleri ihmal ettirmemelidir. Post-akut devirde beyin dokusundaki ödemin ortadan kalkması ile medikal durum stabilize olur ve beyin dokusundaki spontan düzelme devam eder. ondan sonrasındaki kronik devirde ise düzelme santral hudut sistemi nöronlarında filizlenme ve yeni oluşan nöron temasları ile olabilir.
Araştırmalar nörolojik düzelmenin birçoklarının birinci 6 ay ortasında en çok olduğunu
göstermiştir. Birtakım araştırmacılar spontan düzelmenin 1 yıl ortasında tamamlanacağına
inanırken bunun 2 yıl yahut daha fazla sürebileceğini kabul edenler de vardır. Kimi fonksiyonlar
başkalarından daha evvel düzelir. Kalıcı bilişsel ve fizikî bozuklukları olan şahıslar de bile
bir daha yetenekler geliştirilebilir.
Travmatik beyin hasarı daha sonrası ortaya çıkan meseleler
Travmatik beyin hasarı baş çiftlerinde fonksiyon sıkıntılarına, duyu ve motor bozukluklarına, spastisiteye niye olabilir. Mental disfonksiyon, davranış, kişilik, karakter değişiklikleri, konuşma ve irtibat sıkıntıları ortaya çıkabilir. Travmatik beyin hasarında kırıklar, erken mobilizasyon paraartiküler ossifikasyona niye olabilir.
Travmatik beyin hasarı daha sonrası epileptik atak görülebilir. Birinci iki yılda daha sıktır. Öte yandan antikonvülsif tedavi bilişsel fonksiyonu bozabilir. Rehabilitasyona olumsuz tesir yapabilir.
Travmatik beyin hasarının kronik periyodunda ağrılar ortaya çıkabilir. En sık olanı baş ağrısıdır. sonrasındasında boyun, omuz ve bel ağrıları gelir.
Travmatik beyin hasarında anksiyete, depresyon sıktır. Ayrıyeten, dikkatte azalma, konsantrasyon meseleleri, kişilik değişiklikleri, aile ve arkadaş ilgilerinde zorluklar, mesleksel performansta düşüklük ve iş hayatında başarısızlık olabilir.
Travmatik beyin hasarı terapisi
Travmatik beyin hasarında hastanın rehabilitasyonu akut devirde başlatılmalıdır. Lakin yaşamsal problemlerin varlığı ileride oluşabilecek komplikasyonların önlenmesi için epeyce gerekli olan sıradan fakat tesirli tedbirlerin alınmasını göz arkası ettirebilir. Eklemlerin pasif olarak hareket ettirilmesi eklem kontraktürlerini, hastanın iki saatte bir döndürülmesi bası yarası oluşumunu mahzurlar.
Tüm bu ve buna benzeri niçinlerle, en baştan itibaren bir rehabilitasyon uzmanı ile
çalışılması gereklidir. bu biçimdece hem akut periyotta ortaya çıkabilecek ve hastanın tüm
yaşantısısnı etkileyebilecek komplikasyonlar önlenir, tıpkı vakitte hastanın bir rehabilitasyon
kliniğine transferi için gerekli çalışmalar başlatılır.
Tıbbi istikametten stabilize olan hastalar daha ağır ve kapsamlı bir rehabilitasyon
programına alınabilir.
Akut devirde, hatta hasta komada iken başlatılan rehabilitasyon çalışmaları postakut
ve kronik devirlerde de devam eder ve kimi vakit senelerca sürebilir. TBH’nın
rehabilitasyonu ağır bir eğitim ve öğretim ve bir daha her şeyin gözden geçirilmesi
demektir. Şayet her istikametiyle hasta için oluşturulmuş bir rehabilitasyon programına alınmazsa hasta gösterebileceği performansın gerisinde kalır.
Rehabilitasyon interdisipliner olmalıdır. Hastanın problemleri oldukcatur ve bunlarla fakat
bir grup başa çıkabilir. Bu takımın koordinatörlüğünü rehabilitasyon uzmanı yapar.
Travmatik beyin hasarı uzun, sıkıntı ve kıymetli bir müddetçtir. Emel, hastayı mümkün olduğu kadar bağımsız bir hale getirmek ve topluma dönmesini sağlamaktır. Bu hedef uğruna süreç göze alınır.
Ağır travmatik beyin hasarılı hastaların mesane, barsak denetimi, bakım, beslenme, teneffüs, hijyen, mobilite, günlük ömür aktiviteleri üzere problemleri için uygun bir rehabilitasyon merkezinde rehabilite edilmeleri gerekir.
Kapsamlı rehabilitasyon programlarının, deneyimli ve bilgili bir grubun bulunduğu
merkezlerde sonuçların daha güzel olduğu bildirilmiştir.
Birfazlaca sorunu olan travmatik beyin hasarlı hastanın erken mobilizasyonu gerekir. bu biçimdece immobilizasyonun kas atrofisi, bası yarası, osteoporoz, kontraktür, paraartiküler
ossifikasyon üzere komplikasyonları önlenir.
Travmatik beyin hasarında spastisite oluşabilir. Pasif eklem hareketini, etkin hareketi, hastanın uygun pozisyonlanmasını, bakımını, hijyenik çalışılmasını engelliyorsa, kontraktüre, antrenman sırasında ağrıya, niye oluyorsa tedavi edilmelidir. Tedavisinde medikal, fizikî, girişimsel ve cerrahi yollar uygulanabilir.
Eklem kontraktürü oluşmussa, eklem hareket açıklığı idmanları, germe, cihazlama,
cerrahi gerekebilir.
Travmatik beyin hasarında kas kuvvetsizlikleri görülebilir. Kas kuvvetlendirme idmanları ile kaslar olağan kuvvetine getirilmeye çalışılır. İstikrar ve uyum bozuklukları kelam konusu ise buna yönelik antrenmanlar yaptırılır. Ataksi kıymetli hareket bozukluklarından biridir ve günlük hayat aktivitelerini engelleyebilir. Ortez ve öteki yardımcı aygıtlardan yararlanılabilir.
Beynimiz plastisitesi ile adaptasyon gösteren dinamik ve harika bir organımızdır.
Rehabilitasyon çalışmalarına kesinlikle yanıt verir. Lakin, travmatik beyin hasarının yükü yaş, cinsiyet, hastalık öncesi durum, sosyoekonomik parametreler, bilişsel fonksiyonların durumu ve öteki işlevler son durumun belirlenmesinde etkilidirler.
Klinik düzelme yavaştır ve kıymetlendirilmesi kolay değildir.
Tıbbi rehabilitasyonu epey güç, değerli ve uzun süren travmatik beyin hasarında toplumsal rehabilitasyon yoluyla topluma kazandırma ve üretken bir kişi haline getirme daha da sıkıntı olabilir.
Büyük bir çoğunluğu genç yaş kümesinde olan bu hastalar uygun bir rehabilitasyon
programı ile bağımsız ve üretken bir yaşantıya geçebilir.
Ağır travmatik beyin hasarı olanlar bencil ve çocuksu bir kişilik kazanabilirler, bunların sabırlı, uygun ve müspet dayanak veren bir etrafa gereksinimleri vardır. Aile, arkadaş, etrafta bulunanlar ve nihayet tüm toplumun bu bireylerin ihtiyaçlarından haberdar olmaları ile gerçek rehabilitasyon sağlanabilir.
Travmatik beyin hasarı geçirmiş olanların mesleksel ve ekonomik rehabilitasyonları tamamlanıp, eski mesleklerine devam edemiyorlarsa, yeni bir meslek edindirilmeleri ve uygun bir işe yerleştirilerek, kendi kendine yeten, üretken bir yaşantı düzeyine getirilmeleri mümkün olmuyorsa rehabilitasyon başarılı sayılamaz. Toplumsal teminatı olmayan, ailesine takviye olamayan bu bireylerde ekonomik sıkıntılar en büyük tasa sebebidir.
Travmatik beyin hasarı olan hasta eksterne edilmedilk evvel tüm bunlar düşünülmeli ve gerekli yönlendirmeler yapılmalıdır.
Travmatik beyin hasarı olağandışı toplumsal ve uygun olmayan seksüel davranışlara da yol açabilir. kimi vakit saldırgan davranışlar gösterebilirler. Psikososyal rehabilitasyon en kıymetli ve en epeyce vakit alan kısım haline gelebilir.
Travmatik beyin hasarı olan lakin güzel rehabilite edilmiş, öğrenme, hatırlama üzere bilişsel fonksiyonlarında sorun olmayanlar bağımsız hale gelebilirler. Lakin ağır travmatik beyin hasarı olanlar ömür uzunluğu bağımlı kalabilirler. Bu kategoriye giren hastaların ailelerinin dayanağa ihtiyacı vardır. Meskende bakım hizmetlerinin sağlanabilmesi gerekir. Ayrıyeten, uygun rehabilitasyon merkezleri tarafınca takip, gerektiğinde bir daha hospitalizasyon ve hayat uzunluğu takviye programları geliştirilebilir.