Ekonomik krize İsrail modeli
Ben İsrail’e 1991 yılında geldim.
Lakin ailem 1979 yılında İsrail’e göç etmişlerdi. 1979 ile 1991 yılları içindeki 12 yılda İsrail’de fazlaca karmaşık bir periyot yaşandı.
Dolardaki faiz oranı yüzde 22’lere kadar ulaştı. Dolar günde hatta saatte bir kur değiştiriyordu. Enflasyon 1980’lerde yıllık yüzde 450’e ulaştı. İktisat fazlaca fakat epey hastaydı ve kaynaklar bugünün kaynakları üzere geniş değildi. Yeni faiz zenginleri, emlak zenginleri ile emekçi sınıfı içinde garip bir uçurum oluşmuştu.
İsrail kuruluş senelerında sosyalist/komünist bir ekonomik sistem olan Kibbutz ismi ile maruf komünal tarım köylerinden oluşmaktaydı. Devletin genel iktisadı tarıma dayalıydı. tıpkı vakitte su kaynakları olmayan bir çöl ülkesinde tarıma dayalı bir iktisat düşünebiliyor musunuz? Büsbütün çılgınlık… Fakat Musevilerin gidebilecekleri öbür yer yoktu. Kaldı ki bu topraklar atalarından yadigar ve dini inançlara nazaran de varılması gereken son duraktı. Olayın dini ve mistik yeri bir yana solcu sosyalist de olsa Museviler, vatanlarının İsrail toprakları olması gerektiğini kabullenmişlerdi. Ve mukadderat onları buraya getirdiyse, burası yaşanacak bir ülke haline getirilmeliydi. İsrail kurucu hükümeti ve akabinde gelen hükümetler birinci 30 senede bu ülkeyi adeta bir tarım cenneti ve yeşil bir vahaya dönüştürdüler.
Birinci 10 senede Kuruluş ve Kurtuluş savaşları dahil iktisat hala tarıma dayalı idi ve ünlü YAFA portakalı üretip ihraç ederek ayakta kaldılar. O devirde sosyalist tanıma nazaran en çok kazanan ile en az kazanan içindeki farkın en düşük olduğu bir sistem tesis edilmeye uğraşıldı. Yani epey zenginler ile epeyce yoksulların olduğu bir ülke hayal edilmedi. Yüklü emekçi ve çiftçi bir toplum oluşturuldu ve eğitim ile iktisat bu istikamette inşa edildi. İşte o senelerda en ez kazanan 1 kazanırken en çok kazanan da 3 kazanıyordu. Bu ülkü bir dağılım olarak kabul ediliyordu. Birinci 20 yılın sonunda ise bu makas git gide açıldı ve 1 ile 11 oldu. Yani personel 1 alırken, banka müdürü 11 alır oldu. 1973 Kippur savaşı daha sonrasında ise makas çılgınca açıldı ve 1‘e 68 oldu. Kriter artık banka müdürü bile değildi. Özel kesim ve hayli uluslu şirketler, İsrail iktisadının sosyalist alt yapısının üzerine çöküverdi.
İşte enflasyonist iktisat bundan daha sonra ülkeye açık olan kapılardan giriverdi. Artık tarım kesimindeki personel sınıfı birle patronlaşmaya ve kendileri ofislerde çalışmaya, tarla ve ağıllarda ise gündelikçi emekçiler çalıştırmaya başladılar. İktisat hatta sosyalist sistem kabuk değiştiriyordu. Kibbutz’ların kurucuları bu hayattan göç ederken çocukları inek sağmak ile uğraşmak istemiyordu. Ekonomik şartlar ve işten kaçmak için İsrailli sosyalistler “Nasıl çalışmadan bu işi yaparım?” niyeti ile teknolojiyi geliştirmeyi seçtiler. Süt sağma makinelerinden başlayarak her türlü tarım eserini teknolojik olarak üretmenin yolunu buldular. Dünyanın en ileri tarım ülkesi haline geldiler. Bana kalırsa bu teknolojik patlamanın çıkış notası biraz da tembellik. Ancak artık ağılda ve tavuk kümeslerinde çalışmasalar da masa başında ve laboratuvarlarda hayatları boyunca çalışıyorlar. Bu bir seçim sorunudur olağan. Fakat iktisat patladı ve sosyalist bir sistem üzerine bu defa hür meslek erbabı ile orta ölçekli endüstriciler oluştu. Bugün ise bu endüstriciler ülkenin en ileri teknolojisini üreten hayli uluslu şirketler haline dönüştü. Başlangıçta 1-3 olan makas, ucu olmayan bir hale geldi ve nereye geldiğini neredeyse kimse bilmiyor. Sanırım 1’e milyonlar diyebiliriz. Bank Hapoalim’in genel müdürünün maaşı neredeyse aylık 300 bin dolardır. Başbakan Bennet’in kurmuş olduğu şirketinin 140 milyon dolara sattığını söylersek makasın ne durumda olduğu anlaşılır sanırım.
İşte hal bu biçimde iken benim bu ülkede yaşamadığım yıllardeki enflasyonu hayli sevdiğim ve takdir ettiğim bir büyüğümden o günleri anlatmasını ve tahminen de çıkartılabilecek bir ders vardır diye Türk-İsrail İş Kurulu Kurucu lideri Sayın Moris Reyna’ya aşağıdaki soruları sordum ve yanıtlarını da sağ olsun verdi.
Sorularımız şöyleki:
-Uzun bir süre Türk-İsrail İş Kurulu başkanlığını üstlendiniz. Diğer bir deyiş ile iki ülkemiz ekonomilerini yakından tanıyor ve gün be gün takip ediyorsunuz bildiğim kadarıyla. Türkiye’deki ekonomik kriz yahut daha net ismi ile dolar dalgalanmasını nasıl izah edersiniz?
İsrail 1980’lerde yıllık yüzde 400’ler üzere çılgın enflasyonel yıllar yaşadı ve daha sonra ansızın güya frene basılmış üzere ortalık duruldu. Dolar artmayı bıraktı ve iktisat bir biçimde rayına oturdu. Ortadan 40 sene geçtikten daha sonra günümüz İsrail iktisadı değişik bir kulvara geçti ve güya büyükler liginde oynayan bir ülke haline geldi.
-O enflasyon yılları hakkında hatırladıklarınızı bildiklerini okurlarımıza anlatırsanız ve çabucak sonrasında da İsrail’in bugünkü ekonomik durumuna nasıl geldiğini anlatır mısınız?
MORİS REYNA’NIN CEVAPLARI:
-Birinci olarak sorduğun bahse tahminen ışık meblağ fikriyle evvel ikinci sorunu cevaplamak isterim.
İsrail’in 1985 yılında bulunduğu ekonomik kriz ve tatbik ettiği ekonomik düzgünleşme modeli:
İsrail’de, 1973 Yom Kippur Savaşı’ndan daha sonra başlayan ve 10 yıldan fazla devam eden mühlet zarfında uygulanan yanlış ekonomik siyasetlerin kararı olarak;
Ekonomik büyümenin durması, enflasyonun artması, Shekel’in paha kaybetmesi ve hükümet harcamalarının kıymetli ölçüde artması niçiniyle, 1984 yılına gelindiğinde yıllık enflasyon yüzde 450’ye yakın bir orana ulaşmıştı.
Bunun üzerine o devrin Şimon Peres hükümeti, “kesin bir dezenflasyon” yaratmayı amaçlayan bir ekonomik istikrar planını 1 Temmuz 1985’te uygulamaya koydu.
Bu plan, periyodun Maliye Bakanı Yitzhak Moda’yı ve bakanın baş danışmanı olan Michael Bruno tarafınca tasarlandı.
Bu geniş ölçekli istikrar, kısıtlamalar ve feragatler planının (paketinin/sözleşmesinin) tarafları, İsrail iktisadını oluşturan, şekillendiren ve yöneten dört ana paydasıydı:
-Hükümet/Maliye Bakanlığı
-İşçi Sendikaları Konfederasyonu (Histadrut)
-İşveren Odalar Birliği
-Merkez Bankası.
Fakat, her planda/sözleşmede olduğu üzere, burada da kontrat kurallarının tüm taraflarca harfiyen yerine getirilmesi hayli değerliydi ve muvaffakiyetin kritik noktasıydı.
Gerçekten o denli oldu, her bir tarafın özveriyle sergilediği sorumluluk, fedakarlık, şeffaflık, istikrar ve karşılıklı itimattan dolayı plan muvaffakiyet ile gerçekleştirildi.
Sonuç epey etkileyici ve muvaffakiyet epey net oldu. İki yıldan daha az bir müddette yüzde 450’lik hiperenflasyon yüzde 20’lerin altına düşürüldü.
Bu ekonomik istikrar planının (paketinin) ana aksiyon unsurları şu biçimdeydi:
-Devlet harcamalarında ve bütçe açığında değerli kesintiler yapmak. Devlet olarak, profesyonel bir ekonomik idare uygulamak.
-Ücret kısıtlamalarını ve denetimini sağlamak ve yürürlüğe koymak üzere, Histadrut ile bir muahedeye varmak ve bu biçimdece bu biçimdelar yaygın olarak tatbik edilmekte olan, fiyatların fiyat enflasyonuna endeksli olma sistemini askıya almak.
-Geniş kapsamlı temel eser ve hizmetlerin meblağlarını süreksiz olarak denetim altına almak ve dondurmak.
-Şekel’de (İsrail para birimi) çabucak bir kezlik keskin bir devalüasyon yapmak ve akabinde uzun vadeli bir sabit döviz kuru siyaseti uygulamak.
-İsrail Merkez Bankası’nın, hükümet açıklarını kapatmak için para basma yetkisini kısıtlamak. Gerçekçi bir faiz siyaseti uygulamak.
Bu aksiyonlara ilaveten, uygulama müddetince devreye sokulan piyasa odaklı yapısal ıslahatlar ve devlete ilişkin biroldukca işletmenin özelleştirilmesi yardımıyla İsrail iktisadı iki yıl zarfında, itimat ve motivasyon uyandıran bir istikrar düzeyine ulaştı, ardından başarılı bir biçimde canlanarak ve 1990’larda ivme kazanarak süratli büyümesinin yolu açılmış oldu.
TÜRKİYE’DEKİ DOLAR KURU DALGASI
-Önce dolar kurundaki dalgalanmalara değinmek isterim…
Maalesef, Türkiye’de yaşanan kriz yalnızca ekonomik değil.
Birinci sebep inanç, ikinci sebep belirsizlik, bunların yarattığı üçüncü sebep de varlıklarını korunma telaşı ile herkeste bir dolarizasyon olgusunun/paniğinin yaşanması.
TL’nin kıymet kaybetmesi, her ne kadar ülkenin zayıflayan ekonomik durumundan kaynaklanıyorsa da dolardaki bu kadar keskin dalgalanma, TL için uygulanan faiz siyasetinin, ülke içerisinde yüzde 20’lerde (iyimser tahmin) seyreden enflasyon oranını dikkate almamasından kaynaklanmaktadır.
Uygulanan düşük faiz siyaseti, insanların ve şirketlerin TL’den kaçmasına ve paralarını/birikimlerini dolara çevirip kendilerini müdafaa altına almalarına sebep olmaktadır.
Birçok şirketler artık mamüllerini dolar bazında fiyatlandırmaktadır.
Ekonomik düzgünleşme ile ilgili teklif ve görüşler:
Faiz siyaseti profesyonel ve rasyonel bir yaklaşımla ele alınır ve faiz düzeyleri buna göre uygulanır. Bunun paralelinde iktisada itimat ve besbellilik kazandıracak, İsrail modeline benzeri önemli ve kapsamlı bir bir ekonomik tedbirler paketi/planı hazırlanıp uygulamaya temalırsa, TL’deki bu kıymet kaybetme ivmesi durdurulabilir ve TL, dolara karşı güçlenmeye başlayabilir.
Doğal olarak, ekonomik durumu uygunlaştırıcı tahliller paketini oluştururken, aşağıda sıraladığım ve ekonomiyi kahra sokan nitelikleri, eksiklikleri ve kahırları dikkate almak ve bunlara bir bir tesirli ve kapsamlı tahliller yahut kolaylıklar/destekler getirmek gerekecektir.
-Orta ve uzun vadeli sağlıklı ve emniyetli bir ekonomik program ve idare eksikliği
-Ekonomik gösterge ve bilgilere olan inanç eksikliği
-Faiz konusunda inatlaşma ve inanç temelli iktisat yorumu
-Pandemi niçiniyle oluşan temel hammadde ve lojistik kahırları
-Pandemi niçiniyle turizm ve seyahat kayıpları
-Üretimin ithalata bağımlı olması
-Katmadeğerli eser üretimi ve kârlı ihracat ezası
-Yabancı sermayenin yatırım için güvenmemesi ve Türkiye’ye yabancı sermayenin gereğince girmemesi
-Şeffaf ve emniyetli bir alt yapı eksikliği
-Adalet sistemine olan güvensizlik
-Merkez bankasının özerk olmayışı ve iktisat idaresinin daima değişmesi
Rafael Sadi
ALINTIDIR
Ben İsrail’e 1991 yılında geldim.
Lakin ailem 1979 yılında İsrail’e göç etmişlerdi. 1979 ile 1991 yılları içindeki 12 yılda İsrail’de fazlaca karmaşık bir periyot yaşandı.
Dolardaki faiz oranı yüzde 22’lere kadar ulaştı. Dolar günde hatta saatte bir kur değiştiriyordu. Enflasyon 1980’lerde yıllık yüzde 450’e ulaştı. İktisat fazlaca fakat epey hastaydı ve kaynaklar bugünün kaynakları üzere geniş değildi. Yeni faiz zenginleri, emlak zenginleri ile emekçi sınıfı içinde garip bir uçurum oluşmuştu.
İsrail kuruluş senelerında sosyalist/komünist bir ekonomik sistem olan Kibbutz ismi ile maruf komünal tarım köylerinden oluşmaktaydı. Devletin genel iktisadı tarıma dayalıydı. tıpkı vakitte su kaynakları olmayan bir çöl ülkesinde tarıma dayalı bir iktisat düşünebiliyor musunuz? Büsbütün çılgınlık… Fakat Musevilerin gidebilecekleri öbür yer yoktu. Kaldı ki bu topraklar atalarından yadigar ve dini inançlara nazaran de varılması gereken son duraktı. Olayın dini ve mistik yeri bir yana solcu sosyalist de olsa Museviler, vatanlarının İsrail toprakları olması gerektiğini kabullenmişlerdi. Ve mukadderat onları buraya getirdiyse, burası yaşanacak bir ülke haline getirilmeliydi. İsrail kurucu hükümeti ve akabinde gelen hükümetler birinci 30 senede bu ülkeyi adeta bir tarım cenneti ve yeşil bir vahaya dönüştürdüler.
Birinci 10 senede Kuruluş ve Kurtuluş savaşları dahil iktisat hala tarıma dayalı idi ve ünlü YAFA portakalı üretip ihraç ederek ayakta kaldılar. O devirde sosyalist tanıma nazaran en çok kazanan ile en az kazanan içindeki farkın en düşük olduğu bir sistem tesis edilmeye uğraşıldı. Yani epey zenginler ile epeyce yoksulların olduğu bir ülke hayal edilmedi. Yüklü emekçi ve çiftçi bir toplum oluşturuldu ve eğitim ile iktisat bu istikamette inşa edildi. İşte o senelerda en ez kazanan 1 kazanırken en çok kazanan da 3 kazanıyordu. Bu ülkü bir dağılım olarak kabul ediliyordu. Birinci 20 yılın sonunda ise bu makas git gide açıldı ve 1 ile 11 oldu. Yani personel 1 alırken, banka müdürü 11 alır oldu. 1973 Kippur savaşı daha sonrasında ise makas çılgınca açıldı ve 1‘e 68 oldu. Kriter artık banka müdürü bile değildi. Özel kesim ve hayli uluslu şirketler, İsrail iktisadının sosyalist alt yapısının üzerine çöküverdi.
İşte enflasyonist iktisat bundan daha sonra ülkeye açık olan kapılardan giriverdi. Artık tarım kesimindeki personel sınıfı birle patronlaşmaya ve kendileri ofislerde çalışmaya, tarla ve ağıllarda ise gündelikçi emekçiler çalıştırmaya başladılar. İktisat hatta sosyalist sistem kabuk değiştiriyordu. Kibbutz’ların kurucuları bu hayattan göç ederken çocukları inek sağmak ile uğraşmak istemiyordu. Ekonomik şartlar ve işten kaçmak için İsrailli sosyalistler “Nasıl çalışmadan bu işi yaparım?” niyeti ile teknolojiyi geliştirmeyi seçtiler. Süt sağma makinelerinden başlayarak her türlü tarım eserini teknolojik olarak üretmenin yolunu buldular. Dünyanın en ileri tarım ülkesi haline geldiler. Bana kalırsa bu teknolojik patlamanın çıkış notası biraz da tembellik. Ancak artık ağılda ve tavuk kümeslerinde çalışmasalar da masa başında ve laboratuvarlarda hayatları boyunca çalışıyorlar. Bu bir seçim sorunudur olağan. Fakat iktisat patladı ve sosyalist bir sistem üzerine bu defa hür meslek erbabı ile orta ölçekli endüstriciler oluştu. Bugün ise bu endüstriciler ülkenin en ileri teknolojisini üreten hayli uluslu şirketler haline dönüştü. Başlangıçta 1-3 olan makas, ucu olmayan bir hale geldi ve nereye geldiğini neredeyse kimse bilmiyor. Sanırım 1’e milyonlar diyebiliriz. Bank Hapoalim’in genel müdürünün maaşı neredeyse aylık 300 bin dolardır. Başbakan Bennet’in kurmuş olduğu şirketinin 140 milyon dolara sattığını söylersek makasın ne durumda olduğu anlaşılır sanırım.
İşte hal bu biçimde iken benim bu ülkede yaşamadığım yıllardeki enflasyonu hayli sevdiğim ve takdir ettiğim bir büyüğümden o günleri anlatmasını ve tahminen de çıkartılabilecek bir ders vardır diye Türk-İsrail İş Kurulu Kurucu lideri Sayın Moris Reyna’ya aşağıdaki soruları sordum ve yanıtlarını da sağ olsun verdi.
Sorularımız şöyleki:
-Uzun bir süre Türk-İsrail İş Kurulu başkanlığını üstlendiniz. Diğer bir deyiş ile iki ülkemiz ekonomilerini yakından tanıyor ve gün be gün takip ediyorsunuz bildiğim kadarıyla. Türkiye’deki ekonomik kriz yahut daha net ismi ile dolar dalgalanmasını nasıl izah edersiniz?
İsrail 1980’lerde yıllık yüzde 400’ler üzere çılgın enflasyonel yıllar yaşadı ve daha sonra ansızın güya frene basılmış üzere ortalık duruldu. Dolar artmayı bıraktı ve iktisat bir biçimde rayına oturdu. Ortadan 40 sene geçtikten daha sonra günümüz İsrail iktisadı değişik bir kulvara geçti ve güya büyükler liginde oynayan bir ülke haline geldi.
-O enflasyon yılları hakkında hatırladıklarınızı bildiklerini okurlarımıza anlatırsanız ve çabucak sonrasında da İsrail’in bugünkü ekonomik durumuna nasıl geldiğini anlatır mısınız?
MORİS REYNA’NIN CEVAPLARI:
-Birinci olarak sorduğun bahse tahminen ışık meblağ fikriyle evvel ikinci sorunu cevaplamak isterim.
İsrail’in 1985 yılında bulunduğu ekonomik kriz ve tatbik ettiği ekonomik düzgünleşme modeli:
İsrail’de, 1973 Yom Kippur Savaşı’ndan daha sonra başlayan ve 10 yıldan fazla devam eden mühlet zarfında uygulanan yanlış ekonomik siyasetlerin kararı olarak;
Ekonomik büyümenin durması, enflasyonun artması, Shekel’in paha kaybetmesi ve hükümet harcamalarının kıymetli ölçüde artması niçiniyle, 1984 yılına gelindiğinde yıllık enflasyon yüzde 450’ye yakın bir orana ulaşmıştı.
Bunun üzerine o devrin Şimon Peres hükümeti, “kesin bir dezenflasyon” yaratmayı amaçlayan bir ekonomik istikrar planını 1 Temmuz 1985’te uygulamaya koydu.
Bu plan, periyodun Maliye Bakanı Yitzhak Moda’yı ve bakanın baş danışmanı olan Michael Bruno tarafınca tasarlandı.
Bu geniş ölçekli istikrar, kısıtlamalar ve feragatler planının (paketinin/sözleşmesinin) tarafları, İsrail iktisadını oluşturan, şekillendiren ve yöneten dört ana paydasıydı:
-Hükümet/Maliye Bakanlığı
-İşçi Sendikaları Konfederasyonu (Histadrut)
-İşveren Odalar Birliği
-Merkez Bankası.
Fakat, her planda/sözleşmede olduğu üzere, burada da kontrat kurallarının tüm taraflarca harfiyen yerine getirilmesi hayli değerliydi ve muvaffakiyetin kritik noktasıydı.
Gerçekten o denli oldu, her bir tarafın özveriyle sergilediği sorumluluk, fedakarlık, şeffaflık, istikrar ve karşılıklı itimattan dolayı plan muvaffakiyet ile gerçekleştirildi.
Sonuç epey etkileyici ve muvaffakiyet epey net oldu. İki yıldan daha az bir müddette yüzde 450’lik hiperenflasyon yüzde 20’lerin altına düşürüldü.
Bu ekonomik istikrar planının (paketinin) ana aksiyon unsurları şu biçimdeydi:
-Devlet harcamalarında ve bütçe açığında değerli kesintiler yapmak. Devlet olarak, profesyonel bir ekonomik idare uygulamak.
-Ücret kısıtlamalarını ve denetimini sağlamak ve yürürlüğe koymak üzere, Histadrut ile bir muahedeye varmak ve bu biçimdece bu biçimdelar yaygın olarak tatbik edilmekte olan, fiyatların fiyat enflasyonuna endeksli olma sistemini askıya almak.
-Geniş kapsamlı temel eser ve hizmetlerin meblağlarını süreksiz olarak denetim altına almak ve dondurmak.
-Şekel’de (İsrail para birimi) çabucak bir kezlik keskin bir devalüasyon yapmak ve akabinde uzun vadeli bir sabit döviz kuru siyaseti uygulamak.
-İsrail Merkez Bankası’nın, hükümet açıklarını kapatmak için para basma yetkisini kısıtlamak. Gerçekçi bir faiz siyaseti uygulamak.
Bu aksiyonlara ilaveten, uygulama müddetince devreye sokulan piyasa odaklı yapısal ıslahatlar ve devlete ilişkin biroldukca işletmenin özelleştirilmesi yardımıyla İsrail iktisadı iki yıl zarfında, itimat ve motivasyon uyandıran bir istikrar düzeyine ulaştı, ardından başarılı bir biçimde canlanarak ve 1990’larda ivme kazanarak süratli büyümesinin yolu açılmış oldu.
TÜRKİYE’DEKİ DOLAR KURU DALGASI
-Önce dolar kurundaki dalgalanmalara değinmek isterim…
Maalesef, Türkiye’de yaşanan kriz yalnızca ekonomik değil.
Birinci sebep inanç, ikinci sebep belirsizlik, bunların yarattığı üçüncü sebep de varlıklarını korunma telaşı ile herkeste bir dolarizasyon olgusunun/paniğinin yaşanması.
TL’nin kıymet kaybetmesi, her ne kadar ülkenin zayıflayan ekonomik durumundan kaynaklanıyorsa da dolardaki bu kadar keskin dalgalanma, TL için uygulanan faiz siyasetinin, ülke içerisinde yüzde 20’lerde (iyimser tahmin) seyreden enflasyon oranını dikkate almamasından kaynaklanmaktadır.
Uygulanan düşük faiz siyaseti, insanların ve şirketlerin TL’den kaçmasına ve paralarını/birikimlerini dolara çevirip kendilerini müdafaa altına almalarına sebep olmaktadır.
Birçok şirketler artık mamüllerini dolar bazında fiyatlandırmaktadır.
Ekonomik düzgünleşme ile ilgili teklif ve görüşler:
Faiz siyaseti profesyonel ve rasyonel bir yaklaşımla ele alınır ve faiz düzeyleri buna göre uygulanır. Bunun paralelinde iktisada itimat ve besbellilik kazandıracak, İsrail modeline benzeri önemli ve kapsamlı bir bir ekonomik tedbirler paketi/planı hazırlanıp uygulamaya temalırsa, TL’deki bu kıymet kaybetme ivmesi durdurulabilir ve TL, dolara karşı güçlenmeye başlayabilir.
Doğal olarak, ekonomik durumu uygunlaştırıcı tahliller paketini oluştururken, aşağıda sıraladığım ve ekonomiyi kahra sokan nitelikleri, eksiklikleri ve kahırları dikkate almak ve bunlara bir bir tesirli ve kapsamlı tahliller yahut kolaylıklar/destekler getirmek gerekecektir.
-Orta ve uzun vadeli sağlıklı ve emniyetli bir ekonomik program ve idare eksikliği
-Ekonomik gösterge ve bilgilere olan inanç eksikliği
-Faiz konusunda inatlaşma ve inanç temelli iktisat yorumu
-Pandemi niçiniyle oluşan temel hammadde ve lojistik kahırları
-Pandemi niçiniyle turizm ve seyahat kayıpları
-Üretimin ithalata bağımlı olması
-Katmadeğerli eser üretimi ve kârlı ihracat ezası
-Yabancı sermayenin yatırım için güvenmemesi ve Türkiye’ye yabancı sermayenin gereğince girmemesi
-Şeffaf ve emniyetli bir alt yapı eksikliği
-Adalet sistemine olan güvensizlik
-Merkez bankasının özerk olmayışı ve iktisat idaresinin daima değişmesi
Rafael Sadi
ALINTIDIR